بیماری خود ایمنی (به انگلیسی: Autoimmune diseases) به خانواده بیماری های مرتبط با سیستم ایمنی بدن اطلاق می شود که به دلیل حمله سیستم ایمنی به سلول های بدن ایجاد شده و برخی از شایع ترین مشکلات سلامتی به خصوص در سال های اخیر را در خود گنجانده است.
از جمله بیماری های خود ایمنی شایع در سراسر دنیا می توان به دیابت نوع 1، روماتیسم مفصلی، پسوریازیس، بیماری ام اس و بیماری های التهابی روده اشاره کرد.
در ادامه قصد داریم به معرفی برخی از متداول ترین بیماری های خود ایمنی و علل و علائم آن ها بپردازیم. با سومیتا همراه باشید؛
بیماری خود ایمنی چیست؟
بیماری خود ایمنی به وضعیتی گفته می شود که طی آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به سلول های بدن حمله می کند.
همان طور که می دانید سیستم ایمنی در حالت طبیعی و سالم از بدن در برابر میکروب هایی همچون باکتری ها و ویروس ها محافظت می کند و هنگامی که عوامل مهاجم خارجی بدن را مورد حمله قرار می دهند تعداد زیادی از سلول های ایمنی را برای مقابله با آن ها می فرستد.
در حالت معمول این سیستم می تواند به خوبی سلول های خارجی و مهاجم را از سلول های خودی تشخیص دهد اما در یک بیماری خود ایمنی، این سیستم به اشتباه بخشی از بدن مانند مفاصل یا پوست را به عنوان عامل خارجی و خطرناک در نظر گرفته و پروتئین هایی به نام اتو آنتی بادی را برای حمله به سلول های سالم در این ناحیه آزاد می کند.
برخی بیماری های خود ایمنی تنها یک عضو را هدف قرار می دهند، به عنوان مثال دیابت نوع 1 تنها به غده پانکراس آسیب می رساند اما برخی دیگر مانند لوپوس اریتماتوز سیستمیک کل بدن را تحت تاثیر قرار می دهند.
چرا سیستم ایمنی به سلول های سالم حمله می کند؟
پزشکان دقیقا نمی دانند چه عواملی باعث سو عملکرد سیستم ایمنی بدن می شوند اما برخی افراد به دلایلی بیشتر از سایرین در معرض ابتلا به این بیماری ها قرار دارند.
مطالعه ای نشان داده احتمال ابتلای زنان به بیماری های خود ایمنی 2 برابر مردان است و گفته شده علائم معمولا در سنین باروری بین 15 تا 44 سال آغاز می شود.
از سوی دیگر برخی از بیماری های خود ایمنی در گروه های قومی خاص بیشتر رخ می دهند، به عنوان مثال بیماری لوپوس روی نژادهای آمریکایی – آفریقایی و اسپانیایی تبار بیشتر از قفقازی ها تاثیر می گذارد.
علاوه بر این برخی بیماری های خود ایمنی مانند ام اس و لوپوس به صورت خانوادگی و وراثتی دیده می شوند، البته به آن معنا نیست که همه اعضای خانواده لزوما به یک بیماری مبتلا شوند بلکه در کل حساسیت به یک وضعیت خود ایمنی را از خانواده خود به ارث می برند.
از آن جا که میزان ابتلا به بیماری های خود ایمنی در حال افزایش است محققان حدس می زنند برخی عوامل محیطی مانند آلودگی ها و قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی یا حلال ها ممکن است در این مسئله دخالت داشته باشند.
رژیم غذایی غربی از دیگر عوامل خطر زای مشکوک در ابتلا به بیماری های خود ایمنی است زیرا به نظر می رسد مصرف غذاهای چرب، سرشار از قند و فراوری شده با افزایش التهاب در ارتباط است و می تواند به واکنش خود ایمنی منجر شود، اگرچه این موضوع هنوز اثبات نشده است.
از سوی دیگر برخی فرضیه ای را مطرح کرده اند مبنی بر این که از آن جا که امروزه کودکان از واکسن و ضد عفونی کننده بهره مند می شوند دیگر مانند گذشته در معرض میکروب ها قرار ندارند، همین مسئله می تواند سیستم ایمنی بدن را مستعد واکنش بیش از حد در مقابل مواد بی ضرر کند.
بنابراین در کل مواردی همچون ژنتیک، رژیم غذایی، آلودگی ها و قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی از عوامل تاثیر گذار در ابتلا به بیماری های خود ایمنی محسوب می شوند.
بیماری های خود ایمنی شایع
بیش از 80 بیماری خود ایمنی مختلف وجود دارد که در ادامه به 14 مورد از شایع ترین آن ها اشاره خواهیم کرد :
1. دیابت نوع 1
پانکراس غده ای است که هورمون انسولین تولید می کند. همان طور که می دانید این هورمون نقش مهمی در تنظیم قند خون دارد اما در دیابت نوع 1 سیستم ایمنی به سلول های تولید کننده انسولین در پانکراس حمله کمک کرده و آن ها را از بین می برد.
بالا رفتن سطح قند خون می تواند به آسیب عروق خونی و همچنین آسیب اندام های مختلف از جمله قلب، کلیه ها، چشم ها و اعصاب منجر شود.
2. آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی)
بیماری روماتیسم مفصلی به دلیل حمله سیستم ایمنی بدن به مفاصل رخ می دهد که با علائمی همچون قرمزی، داغی، درد و سفتی مفاصل همراه می باشد.
روماتیسم مفصلی بر خلاف آرتروز که معمولا با افزایش سن ایجاد می شود، ممکن است از سن 30 سالگی و حتی زودتر از آن شروع شود.
3. پسوریازیس / آرتریت پسوریازیس
در حالت طبیعی سلول های پوست رشد کرده و طی یک پروسه منظم در زمانی که به آن ها نیازی نیست می میرند اما در بیماری خود ایمنی پسوریازیس، سلول های پوستی خیلی سریع تر از حالت عادی تکثیر شده و افزایش و تجمع آن ها باعث تشکیل لکه های پوستی قرمز رنگ و ملتهب می شود که اغلب با فلس های سفید – نقره ای از پلاک همراه می باشند.
در 30 درصد موارد ابتلا به پسوریازیس علائمی همچون ورم، سفتی و درد در مفاصل نیز وجود دارد که به آن آرتریت پسوریازیس گفته می شود.
4. ام اس
در بیماری مولتیپل اسکلروزیس یا ام اس، سیستم ایمنی بدن به میلین که نوعی پوشش محافظ سلول های عصبی در سیستم عصبی مرکزی است آسیب می رساند.
آسیب به غلاف میلین سرعت انتقال پیام ها بین مغز و نخاع به / از سایر بخش های بدن را کاهش می دهد و می تواند به علائمی همچون بی حسی، ضعف، مشکلات تعادل و مشکل در راه رفتن منجر شود.
این بیماری انواع مختلف دارد که با سرعت های مختلف پیشرفت می کنند. گفته شده حدود 50 درصد افراد مبتلا به ام اس طی 15 سال بعد از شروع بیماری، برای راه رفتن نیاز به کمک دارند.
5. لوپوس اریتماتوز سیستمیک
اگرچه پزشکان در دهه 1800 میلادی، بیماری لوپوس را به دلیل بثوراتی که ایجاد می کند، جزو بیماری های پوستی دسته بندی کردند اما نوع سیستمیک آن که شایع ترین نوع است در واقع اندام های مختلف از جمله مفاصل، کلیه ها، مغز و قلب را تحت تاثیر قرار می دهد.
از جمله شایع ترین علائم این بیماری می توان به درد مفصل، خستگی و بثورات اشاره کرد.
6. بیماری التهابی روده
بیماری التهابی روده یا IBD اصطلاحی است که برای توصیف تعدادی از بیماری های مرتبط با ملتهب شدن دیواره روده به کار می رود اما هر یک از این بیماری ها ممکن است بخش متفاوتی از دستگاه گوارش را تحت تاثیر قرار دهند.
به عنوان مثال بیماری کرون می تواند روی هر بخش از دستگاه گوارش از دهان گرفته تا مقعد اثر بگذارد اما کولیت زخمی تنها دیواره روده بزرگ و راست روده را درگیر می کند.
7. بیماری آدیسون
بیماری آدیسون غدد آدرنال یا فوق کلیوی که هورمون های کورتیزول، آلدوسترون و آندروژن تولید می کنند را درگیر می کند.
لازم به ذکر است کمبود هورمون کورتیزول می تواند روی نحوه مصرف و ذخیره کربوهیدرات و قند در بدن اثر بگذارد در حالی که کمبود آلدوسترون باعث کاهش سدیم و افزایش بیش از حد پتاسیم در جریان خون می شود.
برخی علائم این بیماری شامل ضعف، خستگی، کاهش وزن و افت قند خون می باشد.
8. بیماری گریوز
در بیماری گریوز سیستم ایمنی به غده تیروئید در گردن حمله کرده و باعث تولید بیش از حد هورمون های این ناحیه می شود. لازم به ذکر است هورمون های تیروئید میزان مصرف انرژی بدن که به آن متابولیسم گفته می شود را کنترل می کنند.
افزایش بیش از حد این هورمون ها باعث افزایش فعالیت های بدن می شود و علائمی همچون عصبی بودن، ضربان قلب سریع، عدم تحمل گرما و کاهش وزن را به همراه دارد.
یکی از علائم بالقوه این بیماری بیرون زدگی چشم است که به نام برون چشمی نیز گفته می شود، به نظر می رسد این مسئله آزار دهنده می تواند حدود 30 درصد افرادی که به بیماری گریوز مبتلا شده اند را درگیر کند.
9. سندرم شوگرن
در این بیماری سیستم ایمنی به غدد مورد نیاز برای روان کردن چشم و دهان حمله می کند و علائم بارز آن شامل خشکی چشم و دهان می باشد، اگرچه در برخی موارد روی مفاصل یا پوست نیز تاثیر می گذارد.
10. تیروئید هاشیموتو
در تیروئیدیت هاشیموتو تولید هورمون تیروئید کاهش یافته و به کمبود آن در بدن منجر می شود که از جمله علائم آن می توان به افزایش وزن، حساسیت به سرما، خستگی، ریزش مو و ورم تیروئید یا گواتر اشاره کرد.
11. میاستنی گراویس
میاستنی گراویس روی تکانه های عصبی که به مغز در کنترل عضلات کمک می کنند تاثیر می گذارد و با مختل شدن ارتباط بین اعصاب و عضلات، سیگنال های انقباض توسط عضلات دریافت نخواهد شد.
شایع ترین علامت این عارضه ضعف عضلانی است که با فعالیت فیزیکی تشدید شده و با استراحت بهبود می یابد و معمولا عضلات کنترل کننده حرکات چشم، باز شدن پلک، بلع و حرکات را درگیر می کند.
12. واسکولیت خود ایمنی
واسکولیت خود ایمنی با حمله سیستم ایمنی بدن به عروق خونی رخ می دهد که به دنبال آن عروق خونی و سرخرگ ها تنگ شده و خون کمتری در آن ها جریان پیدا می کند.
13. کم خونی بدخیم
کمبود پروتئینی به نام فاکتور ذاتی که توسط سلول های دیواره معده ساخته می شود و برای جذب ویتامین B12 توسط روده کوچک مورد نیاز است عامل بروز کم خونی بدخیم می باشد.
در صورت عدم وجود مقادیر کافی ویتامین B12 بدن دچار کم خونی می شود که روی توانایی آن در سنتز دی ان ای تاثیر منفی می گذارد.
کم خونی بدخیم در افراد مسن شایع تر است. گفته شده این بیماری به طور کلی 0.1 درصد افراد را تحت تاثیر قرار می دهد اما تقریبا 2 درصد افراد بالای 60 سال به آن دچار می شوند.
14. بیماری سلیاک
افراد مبتلا به سلیاک نمی توانند از غذاهای حاوی گلوتن (پروتئینی که در گندم، چاودار و سایر محصولات غلات وجود دارد) استفاده کنند زیرا سیستم ایمنی بدن این افراد، با وارد شدن گلوتن به روده کوچک به این بخش از دستگاه گوارش حمله کرده و باعث بروز التهاب می شود.
تعدادی از مردم نیز دچار حساسیت به گلوتن هستند که اگرچه یک بیماری خود ایمنی محسوب نمی شود اما می تواند علائم مشابهی مانند اسهال و درد شکم ایجاد کند.
علائم بیماری خود ایمنی
علائم اولیه بسیاری از بیماری های خود ایمنی بسیار شبیه است و شامل موارد زیر می باشد :
- خستگی
- درد عضلانی
- ورم و قرمزی
- تب خفیف
- مشکلات تمرکز
- بی حسی و گز گز دست و پا
- ریزش مو
- بثورات پوستی
علاوه بر موارد ذکر شده، هر نوع بیماری خود ایمنی ممکن است علائم منحصر به فرد خود را نیز داشته باشد، به عنوان مثال دیابت نوع 1 باعث تشنگی شدید، کاهش وزن و خستگی می شود در حالی که بیماری های التهابی روده با دل درد، نفخ و اسهال همراه هستند.
همچنین در برخی بیماری های خود ایمنی مانند پسوریازیس یا روماتیسم مفصلی ممکن است علائم به صورت دوره ای شعله ور و بعد از مدتی فروکش کنند.
چه زمانی به پزشک مراجعه شود؟
در صورت مشاهده علائم بیماری خود ایمنی لازم است به پزشک متخصص مراجعه شود که بسته به نوع بیماری ممکن است متفاوت باشد.
به عنوان مثال یک روماتولوژیست برای بیماری های مفصلی همچون روماتیسم مفصلی و همچنین سایر بیماری های خود ایمنی مانند سندرم شوگرن و لوپوس اریتماتوز سیستمیک، متخصص گوارش برای بیماری های دستگاه گوارش مانند سلیاک و کرون، متخصص غدد در مورد بیماری هایی همچون گریوز، تیروئیدیت هاشیموتو و آدیسون و متخصص پوست برای بیماری های مرتبط با پوست مانند پسوریازیس.
تشخیص بیماری خود ایمنی
در حالت کلی با تنها یک آزمایش نمی توان بیماری خود ایمنی را تشخیص داد بلکه پزشک برای این منظور معمولا از ترکیبی از آزمایش ها و همچنین بررسی علائم و معاینه فیزیکی استفاده می کند.
آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای یکی از اولین آزمایش هایی است که در صورت بروز علائم بیماری خود ایمنی در اغلب موارد استفاده می کند. مثبت بودن نتیجه آزمایش نشان می دهد ممکن است فرد به یکی از بیماری های خود ایمنی مبتلا باشد اما نوع آن را مشخص نمی کند.
به علاوه ممکن است از طریق سایر آزمایش ها سطح آنتی بادی های خاص تولید شده در برخی بیماری های خود ایمنی بررسی شود، گاهی نیز پزشک آزمایش هایی برای بررسی التهاب در بدن تجویز خواهد کرد.
درمان بیماری خود ایمنی
در اغلب موارد تکنیک های درمانی موجود نمی توانند بیماری های خود ایمنی را درمان کنند بلکه به کاهش واکنش بیش از حد سیستم ایمنی کمک کرده، التهاب را کاهش می دهند و برای تسکین درد و التهاب مفید می باشند.
برخی داروها عبارتند از :
- داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مانند ایبوپروفن و ناپروکسن
- داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی بدن
از برخی داروها نیز برای تسکین علائمی همچون درد، ورم، خستگی و بثورات پوستی استفاده می شود. به علاوه استفاده از رژیم غذایی متعادل و ورزش منظم نیز می تواند به بهتر شدن حال عمومی فرد کمک کند.
منبع: healthline
