بیماری سل (به انگلیسی: Tuberculosis) از بیماری های عفونی بالقوه جدی است که به خصوص در کشورهای در حال توسعه متداول است و از طریق قطرات ریز در هوا حین عطسه یا سرفه از فردی به فرد دیگر سرایت می کند.
این بیماری جزو بیماری های باکتریایی است و اگرچه در شرایط مناسب محیطی و بهداشتی قابل پیشگیری و درمان می باشد اما به گفته سازمان جهانی بهداشت یکی از 10 عامل اصلی مرگ و میر در سراسر دنیا محسوب می شود.
در ادامه قصد داریم درباره بیماری سل و علل، علائم و درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
بیماری سل چیست؟
سل نوعی بیماری عفونی باکتریایی است که توسط باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس ایجاد شده و در درجه اول ریه ها را درگیر می کند. این بیماری بیشتر در میان مردم کشورهای در حال توسعه و جهان سومی ها شایع است و به خصوص در این نواحی واکسیناسیون برای پیشگیری از ابتلا اهمیت زیادی دارد.
علائم سل
عفونت سل به دو شکل فعال و غیر فعال (نهفته) می باشد. افرادی که به باکتری عامل سل آلوده هستند اما هیچ علامتی از خود نشان نمی دهند به سل نهفته یا غیر فعال و بیماران علامت دار به سل فعال مبتلا می باشند. گاهی ممکن است عفونت قبل از فعال شدن سال ها در حالت خواب در بدن بیمار بماند.
سل فعال معمولا با علائم زیادی همراه است که اکثر اوقات سیستم تنفسی را درگیر می کنند، از جمله این علائم می توان به سرفه خونی یا خلط دار اشاره کرد. سرفه بیمار ممکن است بیش از سه هفته طول می کشد و هنگام سرفه یا تنفس طبیعی درد داشته باشد.
سایر علائم سل فعال عبارتند از :
- خستگی غیر قابل توضیح
- تب
- تعریق شبانه
- کاهش اشتها
- کاهش وزن
اگرچه سل معمولا ریه ها را تحت تاثیر قرار می دهد اما می تواند روی سایر اندام ها مانند کلیه ها، ستون فقرات، مغز استخوان و مغز نیز اثر بگذارد. علائم، بسته به این که کدام عضو آلوده شود متفاوت خواهند بود. به عنوان مثال سل در کلیه ها می تواند باعث ادرار خونی شود.
چه کسانی در معرض ابتلا به سل هستند؟
گفته شده بیش از 95 درصد کل مرگ و میرهای ناشی از سل در کشورهای فقیر یا با درآمد متوسط رخ می دهد. همچنین افرادی که دخانیات مصرف می کنند، به مدت طولانی به مواد مخدر یا الکل اعتیاد داشته اند و افراد مبتلا به HIV و دیگر مشکلات سیستم ایمنی بیشتر در معرض ابتلا به سل فعال هستند.
سایر عوامل خطرزا در ابتلا به بیماری سل فعال عبارتند از :
- دیابت
- بیماری کلیوی پیشرفته
- سوء تغذیه
- سرطان های خاص
مصرف داروهایی که سیستم ایمنی بدن را سرکوب می کنند نیز می توانند افراد را در معرض ابتلا به سل فعال قرار دهد، به خصوص داروهایی که برای جلوگیری از رد پیوند اعضا مصرف می شوند.
سایر داروهایی که خطر ابتلا به سل را افزایش می دهند عبارتند از :
- داروهای سرطان
- داروهای روماتیسم مفصلی
- داروهای بیماری کرون
- داروهای پسوریازیس
- داروهای لوپوس
به علاوه سفر به مناطقی که شیوع سل در آن ها بالا است نیز خطر ابتلا به این عفونت را افزایش می دهد، از جمله :
- جنوب صحرای آفریقا
- هند
- مکزیک و سایر کشورهای آمریکای لاتین
- چین و بسیاری از کشورهای آسیایی
- بخش هایی از روسیه و سایر کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق
- جزایر جنوب شرقی آسیا
- میکرونزی
در کشورهای توسعه یافته مانند ایالات متحده نیز بسیاری از گروه های کم درآمد که دسترسی محدود به منابع مورد نیاز برای تشخیص و درمان سل دارند، افراد بی خانمان و زندانی ها بیشتر در معرض این بیماری هستند.
علت سل
بیماری سل به دلیل آلوده شدن به باکتری موسوم به مایکوباکتریوم توبروکلوزیس ایجاد می شود. این بیماری انواع مختلف دارد که برخی از آن ها در برابر دارو مقاوم می باشند.
باکتری سل از طریق قطرات آلوده در هوا ناشی از عطسه، سرفه، صحبت کردن و آواز خواندن فرد مبتلا منتقل می شود. با این حال افرادی که سیستم ایمنی قوی دارند ممکن است حتی با آلوده شدن به باکتری نیز علائم سل را تجربه نکنند. همان طور که گفتیم این عفونت، سل نهفته یا سل غیر فعال نامیده می شود و حدود یک چهارم جمعیت دنیا به آن مبتلا هستند.
سل نهفته مسری نیست اما با گذشت زمان می تواند به سل فعال و مسری تبدیل شود.
تشخیص سل
برخی روش های تشخیص بیماری سل عبارتند از :
1. تست پوستی PPD
پزشک ممکن است برای تشخیص آلودگی به بیماری سل از تست پوستی PPD استفاده کند. در این تست پزشک 0.1 میلی لیتر PPD (مقدار کمی از مشتقات پروتئین خالص شده) را به پوست تزریق می کند. طی 2 تا 3 روز بعد لازم است فرد به پزشک مراجعه کند تا از نتایج تست خود مطلع شود.
اگر در محل تزریق، ورم با اندازه بیشتر از 5 میلی متر ایجاد شده باشد احتمالا فرد به سل مبتلا است اما این تست نوع فعال یا غیر فعال بودن بیماری را مشخص نمی کند.
در صورتی که واکنش پوستی بین 5 تا 15 میلی متر باشد پزشک برای مثبت در نظر گرفتن سل، عوامل خطرزا و سابقه پزشکی فرد را نیز بررسی می کند اما اگر واکنش پوستی بیشتر از 15 میلی متر باشد فارغ از عوامل خطرزا، نتیجه آزمایش مثبت اعلام می شود.
با این وجود این تست دقیق نیست. ممکن است بعضی افراد به سل مبتلا باشند اما جواب تست منفی می شود و بالعکس. به علاوه نتیجه تست افرادی که اخیرا واکسن سل دریافت کرده اند ممکن است مثبت باشد در حالی که به بیماری مبتلا نیستند.
2. آزمایش خون
پزشک ممکن است از آزمایش خون برای پیگیری نتیجه تست پوستی استفاده کند و حتی گاهی در گروه های خاص یا شرایط پزشکی خاص، این آزمایش به تست پوستی ترجیح داده شود.
در حال حاضر در ایالات متحده دو آزمایش خون برای این منظور تایید شده که نتایج آن ها به سه دسته مثبت، منفی و نامشخص تقسیم می شود اما مانند تست پوستی، نمی تواند فعال یا نهفته بودن بیماری را مشخص کند.
3. اشعه ایکس قفسه سینه
اگر نتیجه تست پوستی یا آزمایش خون مثبت باشد احتمالا نیاز به عکس برداری با اشعه ایکس از سینه می باشد، پزشک در نتیجه این تصویر برداری به دنبال لکه های کوچک داخل ریه می باشد. این لکه ها نشان دهنده ابتلا به عفونت سل می باشد و نشان می دهد بدن در تلاش است تا باکتری سل را جدا کند.
اگر با وجود مثبت بودن تست های قبلی، نتیجه اشعه ایکس قفسه سینه منفی باشد احتمالا فرد به سل نهفته مبتلا است. همچنین ممکن است نتایج تست های قبلی اشتباه بوده و نیاز به آزمایش های دیگری باشد.
اگر پزشک با بررسی نتایج به این نتیجه برسد که فرد به بیماری سل فعال مبتلا است درمان سل آغاز می شود، در غیر این صورت فرد باید تحت درمان های مخصوص سل نهفته قرار بگیرد تا از فعال شدن باکتری و بیمار شدن او و دیگران در آینده جلوگیری شود.
4. سایر تست ها
ممکن است پزشک آزمایش خلط یا مخاط نیز انجام دهد، در این حالت مخاط از عمق ریه ها جدا شده و برای بررسی حضور باکتری سل به آزمایشگاه ارسال می شود. اگر نتیجه آزمایش خلط مثبت باشد یعنی فرد به سل فعال مبتلا است و برای جلوگیری از ابتلای دیگران، باید تا زمانی که درمان ها نتیجه بخش بوده و آزمایش خلط منفی شود از ماسک مخصوص استفاده کند.
در صورت مشخص نبودن نتایج آزمایش ها ممکن است به آزمایش های دیگری همچون سی تی اسکن از قفسه سینه، برونکوسکوپی یا نمونه برداری از ریه نیاز باشد.
درمان سل
بسیاری از عفونت های باکتریایی به مدت یک یا دو هفته با آنتی بیوتیک درمان می شوند اما سل داستان دیگری دارد.
افرادی که مبتلا به سل فعال هستند معمولا مجبور هستند به مدت 6 تا 9 ماه از داروهای ترکیبی استفاده کنند، همچنین لازم است دوره درمان به طور کامل به پایان برسد در غیر این صورت احتمال عود بیماری بسیار بالا است. اگر سل دوباره عود کند ممکن است در برابر داروهای قبلی مقاوم باشد و درمان آن دشوارتر شود.
پزشک برای درمان سل ممکن است داروهای مختلف تجویز کند زیرا برخی سویه های سل در برابر انواع خاصی از داروها مقاوم می باشند. رایج ترین ترکیبات دارویی برای درمان سل فعال شامل موارد زیر می باشد :
- ایزونیازید
- اتامبوتول
- پیرازینامید
- ریفامپین
- ریفاپنتین
مصرف این داروها ممکن است روی کبد اثر بگذارد بنابراین افرادی که از داروهای سل استفاده می کنند باید گوش به زنگ علائم آسیب کبدی باشند، از جمله :
- کاهش اشتها
- ادرار تیره
- تب که بیش از 3 روز طول بکشد
- حالت تهوع یا استفراغ بی دلیل
- زردی یا زرد شدن پوست
- درد شکم
در صورت مشاهده هر یک از این علائم بلافاصله با پزشک تماس بگیرید، همچنین توصیه می شود ضمن استفاده از داروها با آزمایش خون مکرر عملکرد کبد بررسی شود.
خوشبختانه در صورتی که فرد کلیه داروها را طبق دستورالعمل مصرف کند و به مراقبت های پزشکی مناسب دسترسی داشته باشد درمان سل می تواند موفقیت آمیز باشد.
پیشگیری از سل
مردمی که در مناطق پر خطر زندگی می کنند معمولا در دوران کودکی واکسن سل یا ب ث ژ دریافت می کنند، این واکسن تنها در برابر برخی سویه های سل حفاظت ایجاد می کند و معمولا در ایالات متحده تزریق نمی شود.
پزشک برای افرادی که به سل غیر فعال مبتلا هستند معمولا مصرف دوره کوتاه آنتی بیوتیک برای پیشگیری از فعال شدن بیماری تجویز می کند. داروهای رایج سل غیر فعال شامل ایزونیازید، ریفامپین و ریفاپنتین می باشد که بسته به دارو و ترکیبات مورد استفاده ممکن است لازم باشد 3 تا 9 ماه مصرف شود.
افرادی که به سل فعال مبتلا هستند تا زمانی که بیماری حالت مسری خود را از دست بدهد باید از حضور در اماکن عمومی اجتناب کنند و تا وقتی پزشک صلاح بداند از ماسک جراحی استفاده کنند، در غیر این صورت ممکن است سالانه 10 تا 15 نفر از طریق تماس نزدیک با آن ها آلوده شوند.
منبع: healthline
