بوتولیسم (به انگلیسی: Botulism) از بیماری های جدی است که توسط سم بوتولینوم ایجاد می شود و فلجی بیمار را به دنبال دارد که از صورت شروع شده و به سایر اندام ها سرایت می کند.
از آن جا که همه انواع بوتولیسم در نهایت به فلجی بیمار منجر می شوند، همه موارد این بیماری اورژانسی محسوب شده و لازم است به سرعت برای درمان آن ها اقدام شود.
در ادامه قصد داریم درباره بوتولیسم و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
بوتولیسم چیست؟
بوتولیسم یا مسمومیت بوتولیسم یک بیماری نادر اما بسیار جدی است که توسط باکتری کلستریدیوم بوتولینوم تولید می شود و از طریق غذا، تماس با خاک آلوده یا زخم باز به افراد منتقل می شود.
این عارضه در صورت عدم درمان به موقع می تواند به فلجی، مشکلات تنفسی و مرگ بیمار منجر شود. در گذشته افرادی که به آن دچار می شدند معمولا جان خود را از دست می دادند اما خوشبختانه امروزه به لطف وجود آنتی توکسین ها، چشم انداز آن تا حد قابل توجهی بهبود پیدا کرده است.
انواع بوتولیسم
به طور کلی 3 نوع اصلی بوتولیسم وجود دارد که عبارتند از :
- بوتولیسم در نوزادان
- بوتولیسم ناشی از غذا
- بوتولیسم ناشی از زخم
باکتری عامل مسمومیت بوتولیسم اگرچه بسیار شایع است اما تنها در شرایط فاقد اکسیژن می تواند رشد کند و برخی منابع غذایی مانند مواد غذایی کنسرو شده خانگی زمینه مناسبی برای رشد این باکتری فراهم می کنند.
گفته شده امروزه 3 تا 5 درصد از مبتلایان به مسمومیت بوتولیسم جان خود را از دست می دهند.
علائم بوتولیسم
علائم و نشانه های بوتولیسم به نوع آن بستگی دارد.
بوتولیسم ناشی از غذا
علائم بوتولیسم ناشی از غذا شامل حالت تهوع، استفراغ، اسهال و به دنبال آن یبوست و اتساع شکم می باشد و ممکن است ضعف و مشکل تنفسی نیز ایجاد کند.
این علائم معمولا بین 18 تا 36 ساعت بعد از مصرف غذای آلوده ظاهر می شود اما می تواند بین 3 ساعت تا 8 روز نیز متغیر باشد.
بوتولیسم ناشی از زخم
در بوتولیسم ناشی از زخم، اعصابی که مغز را به ستون فقرات متصل می کنند (اعصاب جمجمه ای) اولین علائم را تجربه می کنند و پس از آن علائم به سایر بخش های بدن سرایت می کند. دوره کمون یا نهفتگی این نوع از 4 روز تا 2 هفته می باشد.
علائم عصبی بوتولیسم در بزرگسالان، بوتولیسم ناشی از غذا و بوتولیسم ناشی از زخم یکسان است اما دور نهفتگی بوتولیسم ناشی از زخم ممکن است طولانی تر باشد.
بیمار ممکن است دو بینی، تاری دید یا افتادگی پلک نیز داشته باشد و علائمی همچون ضعف صورت، خشکی دهان، اختلالات بلع یا مشکل در بلع و اختلال گفتار و همچنین ضعف عضلات را تجربه کند.
در مرحله بعد علائم فلجی شروع می شود که در صورت عدم درمان، عضلات تنفسی بیمار در نهایت فلج شده و نارسایی تنفسی و مرگ رخ می دهد. بیمار در طول این فرآیند هوشیار باقی می ماند.
بوتولیسم در نوزادان
علائم و نشانه های بوتولیسم نوزادان ممکن است شامل موارد زیر باشد :
- یبوست
- اختلال در تغذیه
- خلق و خوی بد
- ترشح بیش از حد آب دهان هنگام غذا خوردن
- افتادگی پلک ها
- بی حالتی چهره و بیان صورت
- بی حالی
- مشکلات تنفسی
- کند شدن رفلکس های بدن
- گریه ضعیف
- شل شدن بدن و تون عضلانی ضعیف
- عدم رفلکس حلقی (منظور از رفلکس حلقی واکنش بدن برای محافظت از خود در بلعیدن شی خارجی می باشد)
- چشم های غیر متمرکز
- مکیدن ضعیف شیر
دوره کمون بوتولیسم نوزادان از 3 روز تا 30 روز متغیر است.
علت بوتولیسم
سم بوتولینوم توسط باکتری کلستریدیوم بوتولینوم تولید می شود. این باکتری معمولا در خاک و آب تصفیه نشده یافت می شود و قادر است در این محیط ها به صورت یک هاگ مقاوم زنده بماند.
این باکتری هاگ هایی تولید می کند که می توانند در غذاهای کنسرو شده یا غذاهایی که به شیوه مناسب نگهداری نشده اند زنده بمانند. هاگ ها در چنین محیطی نوعی سم تولید می کنند که مصرف حتی مقادیر اندک آن می تواند باعث مسمومیت شدید شود.
بوتولیسم با توجه به علت بروز آن به چند نوع تقسیم می شود :
- بوتولیسم ناشی از غذا که به دلیل مصرف مواد غذایی حاوی سم بوتولینوم رخ می دهد
- اگر باکتری وارد زخم باز شده و در داخل زخم سم تولید کند ممکن است بوتولیسم ناشی از زخم ایجاد شود. مصرف کنندگان مواد مخدر تزریقی نیز در معرض خطر ابتلا به این نوع بوتولیسم قرار دارند
- بوتولیسم نوزاد زمانی اتفاق می افتد که نوزاد باکتری یا هاگ آن را مصرف کرده و این ارگانیسم در روده او رشد کند. این باکتری ممکن است به طور طبیعی در مدفوع نوزاد نیز وجود داشته باشد
- کلونیزاسیون روده بزرگسالان نوع نادری از بوتولیسم است و زمانی رخ می دهد که باکتری در دستگاه گوارش یک فرد بالغ کلونیزه می کند
- بوتولیسم لاتروژنیک نیز می تواند به دلیل اوردوز سم بوتولیسم یا بوتاکس رخ دهد. برخی نمونه های این نوع بوتولیسم به دنبال تزریق درمانی بوتاکس ایجاد می شود
منابع غذایی
شایع ترین مواد غذایی که ممکن است به سم بوتولینوم آلوده شوند عبارتند از :
- سبزیجات کنسرو شده خانگی
- ماهی خام یا دودی
- عسل
- شربت ذرت
به عنوان مثال غذاهای کنسرو شده خانگی و ماهی های تخمیر شده از منابع غذایی این سم به شمار می روند.
لازم به ذکر است بوتولیسم در مواد غذایی اسیدی با pH 4.5 یا کمتر رشد نمی کند.
تشخیص بوتولیسم
بوتولیسم نوزادان با انجام آزمایش مدفوع یا نمونه انما تایید می شود. به طور کلی اگر پزشک با مشاهده علائم و سوابق پزشکی بیمار به بوتولیسم مشکوک شود بدون منتظر ماندن برای آماده شدن نتایج، درمان با آنتی توکسین ها را شروع می کند.
با این حال باید توجه داشت برخی بیماری ها علائم مشابه بوتولیسم دارند که می توان از آزمایش برای رد کردن آن ها استفاده کرد. از جمله این بیماری ها می توان به سکته مغزی، میاستنی گراویس و سندرم گیلن باره اشاره کرد.
آزمایش های تشخیصی برای موارد ذکر شده ممکن است شامل موارد زیر باشند :
- اسکن مغزی
- معاینه مایع مغزی نخاعی
- نوار عصب و عضله
- آزمایش ادروفونیوم کلراید برای تشخیص میاستنی گراویس
همچنین در مواردی که سم در غذا، معده، استفراغ، مدفوع یا محتویات روده بیمار پیدا شود می توان مطمئن بود که به بوتولیسم مبتلا شده است. در موارد بسیار حاد ممکن است سم در خون شناسایی شود.
درمان بوتولیسم
بیماران مبتلا به بوتولیسم باید در بیمارستان بستری شوند.
برای نوزادان مبتلا به بوتولیسم معمولا داروی BIG-V تجویز می شود و کسانی که مشکلات تنفسی دارند از دستگاه تنفس مصنوعی استفاده می کنند و ممکن است هفته ها یا ماه ها به ونتیلاتور و همچنین مراقبت دائمی نیاز داشته باشند. ممکن است با گذشت زمان فلجی بهبود یابد.
همان طور که قبلا اشاره کردیم پزشک به محض مشکوک شدن به بوتولیسم (حتی اگر نتایج آزمایش ها آماده نباشد) درمان را شروع کرده و از آنتی توکسین های تزریقی استفاده می کند.
اگر عفونت به دلیل زخم ایجاد شده باشد لازم است زخم با جراحی درمان شود و ناحیه اطراف زخم در فرآیندی به نام دبریدمان جدا شود. همچنین ممکن است برای جلوگیری از هر گونه عفونت ثانویه، نیاز به مصرف آنتی بیوتیک باشد.
عوارض بوتولیسم
در بیشتر موارد بوتولیسم نوزادان عوارض طولانی مدتی ندارد و به ندرت (کمتر از 1 درصد در آمریکا) کشنده است.
حدود 50 سال پیش نیمی از بیماران مبتلا به بوتولیسم جان خود را از دست دادند اما خوشبختانه امروزه این رقم بین 3 تا 5 درصد می باشد.
به طور کلی نارسایی تنفسی ناشی از بوتولیسم می تواند به مرگ بیمار منجر شود.
بیمارانی که علائم شدید دارند ممکن است برای چندین ماه به دستگاه تنفسی و گاهی مراقبت های پزشکی و پرستاری شدید نیاز داشته باشند و احساس خستگی و تنگی نفس گاهی سالیان طولانی باقی می ماند.
گاهی نیز فرد به دنبال ابتلا به این بیماری به سایر مشکلات سلامتی دچار می شود که برخی از آن ها کشنده هستند.
لازم به ذکر است فردی که دچار فلجی می شود ممکن است با کمک آنتی توکسین ها (آنتی بادی هایی که می توانند سم را خنثی کنند) بهبود پیدا کند اما آنتی توکسین ها فلجی که قبلا رخ داده را درمان نمی کنند.
پیشگیری از بوتولیسم
برای کاهش خطر ابتلا به بوتولیسم ناشی از زخم به افراد توصیه می شود در صورت عفونی شدن هر گونه زخم به اورژانس مراجعه کرده و همچنین از تزریق داروهای مخدر خیابانی خودداری کنند.
برای اطمینان از بی خطر بودن مواد غذایی مصرفی و پیشگیری از ابتلا به بوتولیسم ناشی از غذا نیز رعایت بهداشت مواد غذایی از اهمیت زیادی برخوردار است. توجه داشته باشید :
- هنگام کنسرو کردن غذا در منزل دستورالعمل ها را به دقت دنبال کرده یا از کنسرو کردن در منزل خودداری کنید
- غذاهای فرآوری شده خانگی را حداقل 10 دقیقه قبل از مصرف بجوشانید، حتی اگر هیچ نشانه ای از فساد در آن ها دیده نشود
- برای کنترل سالم بودن غذاهای کنسرو شده مشکوک، آن ها را نچشید و قوطی های کنسرو برآمده، نشت کرده یا آسیب دیده را دور بیندازید
- سیب زمینی هایی که در فویل پخته شده اند را تا زمان مصرف گرم نگه دارید
- به نوزادان کمتر از 12 ماه عسل یا شربت ذرت ندهید
- مطمئن شوید همه غذاها به خوبی پخته شده اند
- روغن های به دست آمده از سیر یا گیاهان را در یخچال نگهداری کنید
لازم به ذکر است جوشاندن می تواند فرم رویشی یا غیر هاگ و فرم باکتری و سمی که تولید می کند را از بین ببرد.
برای از بین بردن سم حدود 10 دقیقه جوشاندن کافی است اما برای از بین بردن هاگ نیاز به حرارت دادن در دمای حداقل 120 درجه سانتی گراد تحت فشار و حداقل به مدت 30 دقیقه در اتوکلاو یا زودپز می باشد.
علت این است که هاگ ها در شرایط نامناسب نیز بسیار مقاوم بوده و می توانند حتی بعد از چندین ساعت جوشاندن عادی زنده بمانند اما در دماهای بسیار بالا مانند حرارتی که در تولید کنسروهای تجاری استفاده می شود از بین می روند.
سازمان جهانی بهداشت روی پنج مورد اصلی برای حفظ ایمنی غذاها تاکید دارد که عبارتند از :
- تمیز نگه داشتن
- جدا کردن غذاهای خام و پخته
- پختن کامل
- نگهداری مواد غذایی در دمای ایمن
- استفاده از آب و مواد اولیه سالم
این مسئله به خصوص زمانی که افراد به کشورهایی سفر می کنند که به آب تمیز و یخچال یا وسایل خنک کننده دسترسی نیست و بهداشت رعایت نمی شود اهمیت زیادی دارد.
بوتولیسم در همه موارد قابل پیشگیری نیست. این سم ممکن است حتی بعد از تمیز کردن، در گرد و غبار خانه وجود داشته باشد. والدین باید از علائم این بیماری در کودکان آگاه باشند و در صورت لزوم اقدامات اولیه را انجام دهند.
منبع: medicalnewstoday
