صرع (به انگلیسی: Epilepsy) از بیماری های عصبی مرتبط با اختلال سیستم عصبی مرکزی است که به دلیل برخی عوامل، مغز دچار فعالیت غیر طبیعی شده و در دوره هایی از زمان به تشنج یا برخی علائم خاص در فرد منجر می شود.
این بیماری درمان قطعی ندارد اما با کمک برخی روش های درمانی از جمله داروهای ضد صرع و عمل جراحی می توان علائم آن به خصوص تشنج را تا حد زیادی کاهش داد.
در ادامه قصد داریم درباره بیماری صرع و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
صرع چیست؟
صرع نوعی اختلال مزمن عصبی است که طی آن فرد دچار فعالیت غیر طبیعی در مغز شده و معمولا با تشنج های مکرر و بدون علت مشخص همراه است. این تشنج یک حمله ناگهانی ناشی از فعالیت الکتریکی مغز می باشد.
به طور کلی دو نوع اصلی تشنج وجود دارد که عبارتند از :
- تشنج عمومی : این نوع تشنج روی کل مغز تاثیر می گذارد
- تشنج کانونی یا جزئی : این نوع تشنج تنها روی بخشی از مغز اثر می گذارد
گاهی تشخیص تشنج خفیف دشوار است، این تشنج تنها چند ثانیه طول می کشد که فرد طی آن هوشیاری لازم را ندارد در حالی که تشنج های شدیدتر علائم واضح تری داشته، بین چند ثانیه تا چند دقیقه طول می کشند و باعث اسپاسم و کشیدگی عضلانی غیر قابل کنترل در فرد می شوند. در این حالت فرد احساس گیجی کرده یا از هوش می رود و ممکن است بعدا این اتفاق را به یاد نیاورد.
تشنج ممکن است به دلایل مختلف رخ دهد که عبارتند از :
- تب شدید
- ضربه به سر
- افت شدید قند خون
- ترک الکل
صرع یک اختلال عصبی نسبتا شایع است که حدود 65 میلیون نفر در سراسر دنیا از آن رنج می برند. احتمال ابتلا به این عارضه در همه افراد وجود دارد اما بیشتر در کودکان خردسال و افراد مسن دیده می شود، به علاوه در مردان کمی بیشتر از زنان رخ می دهد.
ناگفته نماند تاکنون درمانی برای صرع ارائه نشده اما می توان با کمک داروها و سایر راهکارها این بیماری را کنترل کرد.
علائم صرع
تشنج نشانه اصلی صرع است اما علائم صرع از فردی به فرد دیگر و با توجه به نوع تشنج متفاوت می باشد :
1. تشنج کانونی (جزئی)
زمانی که فرد دچار تشنج جزئی ساده می شود هوشیاری اش را از دست نمی دهد، از علائم این نوع تشنج می توان به موارد زیر اشاره کرد :
- تغییرات در حس چشایی، بویایی، بینایی، شنوایی یا لامسه
- سرگیجه
- گز گز و انقباض دست یا پا
تشنج جزئی پیچیده با از دست دادن هوشیاری همراه است، علائم دیگر این نوع تشنج عبارتند از :
- خیره شدن مستقیم به یک نقطه
- عدم واکنش و پاسخگویی
- انجام حرکات تکرار شونده
2. تشنج عمومی
تشنج عمومی کل مغز را درگیر می کند و به 6 نوع دسته بندی می شود که عبارتند از :
- تشنج غیابی : این نوع که به تشنج پتی مال نیز شهرت پیدا کرده باعث خیره شدن نگاه به یک نقطه می شود و ممکن است با حرکات تکرار شونده مانند پلک زدن مکرر و از دست دادن هوشیاری همراه باشد.
- تشنج تونیک : این نوع تشنج باعث سفتی عضلات می شود.
- تشنج آتونیک : در این نوع تشنج فرد کنترل عضلاتش را از دست داده و ممکن است ناگهان زمین بخورد.
- تشنج کلونیک : نوعی تشنج عمومی است که با حرکات عضلانی مکرر و نامنظم صورت، گردن و دست ها همراه است.
- تشنج میو کلونیک : در این نوع تشنج دست و پا به سرعت منقبض و جمع می شود.
- تشنج های تونیک کلونیک : این نوع تشنج که قبلا به نام تشنج گراند مال یا اصلی نیز شهرت داشته دارای علائم زیر می باشد :
– سفت شدن بدن
– لرزش
– بی اختیاری ادرار یا مدفوع
– گاز گرفتن زبان
– از دست دادن هوشیاری
فرد بعد از تشنج ممکن است حوادثی که رخ داده را به یاد نیاورد و تا چند ساعت احساس خفیف بیماری داشته باشد.
عوامل محرک تشنج صرعی
برخی افراد می توانند علت یا شرایطی را که باعث بروز تشنج در آن ها می شود شناسایی کنند. چند مورد از رایج ترین علت های گزارش شده عبارتند از :
- کمبود خواب
- بیماری یا تب
- استرس
- لامپ های خیلی پر نور یا چشمک زن
- مصرف کافئین، الکل، داروهای خاص یا مواد مخدر
- حذف برخی وعده های غذایی، پر خوری یا مصرف برخی مواد غذایی خاص
شناسایی عوامل محرک تشنج همیشه آسان نیست، به خصوص این که معمولا یک عامل به تنهایی باعث بروز تشنج نمی شود بلکه چند عامل در بروز آن نقش دارند.
برای شناسایی عوامل محرک بهترین کار این است که دفترچه ای تهیه کرده و هر بار بعد از حمله تشنج، موارد زیر را در آن یادداشت کنید :
- روز و ساعت
- فعالیتی که در حال انجام آن هستید
- اتفاقاتی که در پیرامون شما رخ داده است
- مناظر اطراف، بوهای خاص یا صداهای غیر معمول
- عوامل استرس زای غیر معمول
- غذای خاصی که هنگام بروز تشنج خورده اید یا مدت زمانی که از مصرف غذای خاص گذشته است
- میزان خستگی و مدت زمانی که شب قبل خوابیده اید
برای تعیین میزان اثر بخشی داروها نیز می توانید از این روش استفاده کنید، به این صورت که به احساس خود دقیقا قبل و بعد از تشنج و همچنین هر گونه عوارض جانبی احتمالی ناشی از مصرف داروها دقت کرده و آن ها را یادداشت کنید.
توصیه می شود هنگام مراجعه به پزشک، یادداشت های خود را به همراه داشته باشید. ممکن است پزشک برای تعیین یا تغییر دوز داروها و بررسی احتمال اثر بخشی سایر روش های درمانی به این یادداشت ها نیاز داشته باشد.
آیا صرع ارثی است؟
به نظر می رسد 500 ژن مرتبط به صرع وجود دارد و ژنتیک احتمالا در میزان آستانه تشنج نقش داشته باشد. اگر فرد آستانه تشنج پایین داشته باشد در برابر عوامل محرک تشنج آسیب پذیرتر است در حالی که آستانه بالاتر به معنی کاهش احتمال بروز تشنج می باشد.
صرع گاهی در اعضای یک خانواده دیده می شود، با این حال خطر به ارث بردن آن نسبتا کم است و فرزندان والدین مبتلا به صرع اغلب به این بیماری مبتلا نمی شوند.
گفته شده خطر ابتلا به صرع تا سن 20 سالگی حدود 1 درصد است. اگر کسی پدر یا مادر مبتلا به صرع ژنتیکی داشته باشد خطر ابتلا به این بیماری در او بین 2 تا 5 درصد افزایش می یابد اما اگر والدین به علت دیگری مانند سکته یا آسیب مغزی دچار صرع شده باشند احتمال ابتلای فرزندان آن ها به این بیماری مانند سایر افراد 1 درصد خواهد بود.
برخی بیماری های ارثی نادر مانند توبروز اسکلروزیس و نوروفیبروماتوز نیز می تواند باعث بروز تشنج شود.
ناگفته نماند بیماری صرع روی باروری فرد تاثیر نمی گذارد اما برخی داروهای ضد صرع ممکن است روی نوزاد اثر منفی بگذارند. با این حال نباید خودسرانه مصرف داروها قطع شود بلکه لازم است قبل از بارداری یا به محض اطلاع از بارداری با پزشک در این باره مشورت شود.
افراد مبتلا به صرع که در شرف ازدواج قرار دارند و در این مورد نگران هستند بهتر است با یک مشاور ژنتیک صحبت کنند.
علت صرع
تشخیص علت بروز صرع دشوار است، به طوری که در هر 10 نفر مبتلا علت بیماری 6 نفر مشخص نمی شود.
تشنج ممکن است به دلایل مختلف رخ دهد که برخی از آن ها عبارتند از :
- آسیب مغزی
- زخم شدن مغز بعد از آسیب مغزی (صرع بعد از سانحه)
- بیماری جدی یا تب بسیار شدید
- سکته مغزی، که دلیل اصلی صرع در افراد بالای 35 سال است
- سایر بیماری های عروقی
- کمبود اکسیژن در مغز
- تومور مغزی یا کیست
- زوال عقل یا بیماری آلزایمر
- مصرف مواد مخدر توسط مادر، آسیب قبل از تولد، ناهنجاری مغزی یا کمبود اکسیژن در بدو تولد
- بیماری های عفونی مانند ایدز و مننژیت
- اختلالات ژنتیکی یا رشد یا بیماری های عصبی
وراثت نیز در بروز برخی انواع صرع نقش دارد، همچنین عوامل ژنتیکی می تواند برخی افراد را در معرض تشنج ناشی از محرک های محیطی قرار دهد.
این بیماری ممکن است در هر سنی رخ دهد اما تشخیص آن معمولا در دوران کودکی یا بعد از 60 سالگی می باشد.
تشخیص صرع
افرادی که به تشنج شدید مشکوک هستند باید در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنند، تشنج می تواند نشانه یک مشکل جدی در سلامت باشد.
پزشک با بررسی سابقه پزشکی و علائم فرد، آزمایش های لازم را تجویز می کند. احتمالا نیاز به تست های عصبی برای بررسی توانایی حرکتی و عملکرد ذهنی نیز می باشد.
برای اطمینان از ابتلای فرد به صرع، پزشک باید از عدم ابتلای او به سایر مواردی که می توانند زمینه ساز بروز تشنج باشند مطمئن شود. به همین منظور احتمالا آزمایش هایی همچون تست شمارش کامل خون و شیمی خون تجویز می شود.
برای بررسی موارد زیر نیز ممکن است از آزمایش خون استفاده شود :
- علائم بیماری های عفونی
- عملکرد کبد و کلیه
- سطح قند خون
الکتروانسفالوگرام رایج ترین آزمایشی است که در تشخیص صرع انجام می شود. این آزمایش بدون درد است و در آن الکترودها با کمک خمیر به پوست سر متصل می شوند تا فعالیت الکتریکی مغز را ثبت کنند. ممکن است از فرد خواسته شود کار خاصی انجام دهد یا آزمایش حین خواب انجام شود. لازم به ذکر است تغییرات الگوی طبیعی مغزی در بیماری صرع متداول است فارغ از این که فرد به تشنج دچار شده باشد یا خیر.
از آزمایش های تصویر برداری همچون سی تی اسکن، ام آر آی، برش نگاری با گسیل پوزیترونیز و مقطع نگاری رایانه ای تک فوتونی نیز ممکن است برای تشخیص تومور و سایر ناهنجاری هایی که می توانند به تشنج منجر شوند استفاده شود.
اگر پزشک طی آزمایش های انجام شده علت خاصی برای تشنج پیدا نکند احتمال ابتلا به صرع را در نظر می گیرد.
درمان صرع
همان طور که قبلا گفتیم تاکنون درمان قطعی برای صرع ارائه نشده اما این بیماری معمولا قابل کنترل است و برنامه درمانی آن با توجه به شدت علائم، وضعیت سلامتی و چگونگی واکنش بدن به درمان مشخص می شود.
برخی گزینه های درمانی عبارتند از :
1. داروهای ضد صرع (ضد تشنج)
خط اول درمان صرع استفاده از داروهای ضد تشنج است. این داروها به کاهش دفعات و شدت تشنج کمک می کنند اما نمی توانند تشنج رخ داده را متوقف کنند و درمانی برای صرع محسوب نمی شوند. برای اثر بخشی دارو لازم است دقیقا طبق دستور پزشک مصرف شود.
داروهای صرع توسط معده جذب شده، سپس با جریان خون به مغز می روند و با اثر روی انتقال دهنده های عصبی، فعالیت الکتریکی عامل تشنج را کاهش می دهند. این داروها بعد از عبور از دستگاه گوارش از طریق ادرار دفع می شوند.
داروهای ضد صرع مختلفی در بازار عرضه می شوند و پزشک با توجه به نوع تشنج یک دارو یا ترکیبی از داروها را تجویز می کند. برخی داروهای رایج صرع عبارتند از :
- لوتیراستام
- لاموتریژین
- توپیرامات
- اسید والپروئیک
- کاربامازپین
- اتوسوکزوماید
این داروها به شکل قرص، شربت و آمپول در دسترس هستند و یک یا دو بار در روز مصرف می شوند. احتمالا پزشک با کمترین دوز شروع کرده و به مرور دوز را تنظیم می کند.
برخی عوارض بالقوه این داروها عبارتند از :
- خستگی
- سرگیجه
- بثورات پوستی
- کاهش تعادل و هماهنگی بدن
- مشکلات حافظه
برخی عوارض جانبی نادر اما جدی این دارو شامل افسردگی، التهاب کبد یا سایر اندام ها می باشد.
اکثر افراد با مصرف داروهای ضد تشنج بهبود پیدا می کنند. در برخی کودکان نیز تشنج درمان شده و مصرف دارو بعد از مدتی قطع می شود.
2. محرک عصب واگ
در این روش دستگاه محرک طی عمل جراحی، زیر پوست و روی قفسه سینه قرار داده می شود تا عصب واگ را که از گردن عبور می کند به صورت الکتریکی تحریک کند. این تکنیک می تواند به جلوگیری از تشنج کمک کند.
3. رژیم غذایی کتوژنیک
در بیش از نیمی از افرادی که به دارو پاسخ نمی دهند از رژیم غذایی کتوژنیک که یک برنامه غذایی پر چرب و کم کربوهیدرات است استفاده می شود.
برای اکثر کودکان مبتلا به صرع رژیم غذایی کتوژنیک توصیه می شود. این رژیم غذایی با توجه به ویژگی هایش باعث می شود بدن به جای قند از چربی برای تامین انرژی استفاده کند، این تکنیک کتوسیز نام دارد.
در این رژیم غذایی لازم است بین چربی، کربوهیدرات و پروتئین مصرفی تعادل دقیقی ایجاد شود و به همین دلیل استفاده از آن بهتر است زیر نظر یک متخصص تغذیه انجام بگیرد. کودکانی که از این رژیم غذایی استفاده می کنند باید به طور منظم با پزشک ملاقات داشته باشند.
این رژیم غذایی برای همه افراد مفید نیست اما اگر به درستی از آن استفاده شود در اغلب موارد به کاهش دفعات تشنج کمک می کند. به علاوه برای برخی انواع صرع نتیجه بهتری به دنبال دارد.
برای نوجوانان و افراد بزرگسال مبتلا به صرع معمولا رژیم غذایی اتکینز تعدیل شده توصیه می شود که سرشار از چربی بوده و مقدار کربوهیدرات مصرفی در آن کنترل می شود.
حدود نیمی از بزرگسالانی که رژیم غذایی اتکینز را دنبال می کنند بعد از چند ماه تعداد تشنج کمتری خواهند داشت. با این حال از آن جا که این رژیم های غذایی، کم فیبر و پر چرب هستند احتمال بروز یبوست در آن ها زیاد است. توصیه می شود حتما قبل از شروع درباره این مسئله با پزشک مشورت کنید و مطمئن شوید بدن شما مواد مغذی کافی دریافت می کند.
عدم مصرف غذاهای فراوری شده همیشه برای سلامت بدن مفید خواهد بود.
4. عمل جراحی
ناحیه ای از مغز که باعث تشنج می شود قابل برداشت یا اصلاح است و اگر تعداد تشنج ها با دارو درمانی کاهش نیابد ممکن است از عمل جراحی استفاده شود.
متداول ترین عمل جراحی برای این منظور تکه برداری است، این روش شامل برداشتن برخی از مغز می باشد که تشنج از آن ناحیه شروع می شود. در اغلب موارد لوب گیجگاهی طی عمل جراحی لوبکتومی گیجگاهی برداشته می شود که گاهی می تواند فعالیت های تشنجی را به طور کامل متوقف کند.
در برخی موارد بیمار طی عمل جراحی به هوش است و پزشک با او صحبت می کند تا مواردی همچون وضعیت بینایی، شنوایی، گفتار و حرکت بیمار کنترل شده و بخش هایی از مغز که به این موارد مرتبط هستند برداشته نشود.
اگر ناحیه مغزی مورد نظر بزرگ یا مهم باشد ممکن است از روش دیگری به نام برش های چندگانه زیر نرم شامه ای استفاده شود. جراح در این تکنیک برش هایی در مغز ایجاد می کند تا مسیر عصبی قطع شده و تشنج به نواحی دیگر مغز گسترش پیدا نکند. بعد از عمل جراحی ممکن است دوز داروها کاهش یافته و یا کلا قطع شود.
در عمل های جراحی خطراتی همچون عوارض بیهوشی، خونریزی یا عفونت وجود دارد. به علاوه جراحی مغز ممکن است گاهی به تغییرات شناختی منجر شود. بهتر است قبل از اقدام به عمل جراحی درباره این موارد با پزشک مشورت کنید.
5. سایر روش های احتمالی
تحقیقات درباره روش های درمانی جدید ادامه دارد و ممکن است در آینده روش هایی با تحریک عمیق مغزی در دسترس قرار بگیرد. در این روش الکترودها در مغز و یک ژنراتور در قفسه سینه کاشته شده و ژنراتور تکانه های الکتریکی به مغز می فرستد تا تشنج کاهش پیدا کند.
روش دیگر استفاده از دستگاهی مانند ضربان ساز قلب است که الگوی فعالیت مغز را بررسی کرده و یک بار الکتریکی یا دارویی برای جلوگیری از تشنج به مغز ارسال می کند.
رابطه صرع و رفتار
کودکان مبتلا به صرع نسبت به کودکان سالم بیشتر دچار مشکلات یادگیری و رفتاری می شوند اما نمی توان گفت این مشکلات همیشه از صرع نشات می گیرند. حدود 15 تا 35 درصد کودکانی که دچار ناتوانی های ذهنی هستند از صرع رنج می برند که اغلب ریشه آن ها یکسان است.
برخی افراد طی چند دقیقه یا چند ساعت قبل از تشنج دچار تغییرات رفتاری می شوند، این مسئله به فعالیت غیر طبیعی مغز قبل از تشنج بر می گردد و ممکن است شامل موارد زیر باشد :
- کاهش توجه و تمرکز
- تحریک پذیری
- بیش فعالی
- پرخاشگری
کودکان مبتلا به صرع ممکن است در زندگی خود دچار احساس نا امنی شوند و احتمال تشنج ناگهانی مقابل دوستان و همکلاسی ها در آن ها استرس ایجاد کند که می تواند باعث گوشه گیری آن ها شود.
بیشتر کودکان با گذشت زمان یاد می گیرند مسائل اجتماعی مرتبط با بیماری خود را کنترل کنند اما در برخی دیگر این مسئله می تواند تا بزرگسالی نیز ادامه پیدا کند. بین 30 تا 70 درصد افراد مبتلا به صرع از افسردگی، اضطراب یا هر دو رنج می برند.
علاوه بر این مصرف داروهای ضد تشنج نیز می تواند تاثیر منفی روی رفتار بیماران داشته باشد که در این صورت احتمالا نیاز به تغییر یا تنظیم مجدد دوز دارو توسط پزشک می باشد.
توصیه می شود در ملاقات های بعد خود حتما درباره مشکلات رفتاری با پزشک صحبت کنید، درمان این موارد به ریشه آن ها بستگی دارد.
زندگی با صرع
صرع نوعی اختلال مزمن است که می تواند بخش های مختلف زندگی را تحت تاثیر قرار دهد. قوانین از کشوری به کشور دیگر متفاوت است اما در برخی کشورها افرادی که دچار تشنج کنترل نشده هستند اجازه رانندگی ندارند.
از آن جا که زمان دقیق رخ دادن تشنج مشخص نیست بسیاری از فعالیت های روزمره از جمله عبور از خیابان های پر تردد نیز می تواند برای این افراد خطرناک باشد که باعث می شود استقلال فرد کاهش پیدا کند.
برخی دیگر از مشکلاتی که افراد مبتلا به صرع از آن ها رنج می برند عبارتند از :
- خطر آسیب دائمی یا مرگ به دلیل تشنج شدید که بیش از 5 دقیقه طول بکشد
- خطر تشنج های مکرر بدون به هوش آمدن بین آن ها
- مرگ ناگهانی غیر قابل توضیج در صرع که تنها حدود 1 درصد افراد مبتلا به آن دچار می شوند
افراد مبتلا به صرع علاوه بر مراجعه منظم به پزشک و پیروی از برنامه درمانی، لازم است به توصیه های زیر نیز توجه داشته باشند :
- برای شناسایی عوامل محرک احتمالی از یک دفترچه یادداشت استفاده شود
- دستبند هشدار پزشکی همراه داشته باشند تا اطرافیان در صورت بروز تشنج از وضعیت آن ها مطلع شوند
- در مورد تشنج و این که در شرایط اضطراری چه کارهایی باید انجام داد به افراد نزدیک خود توضیح دهند
- برای رفع علائم افسردگی و اضطراب از متخصص کمک بگیرند
- عضو گروه های پشتیبانی از افراد مبتلا به اختلالات تشنج شوند
- رژیم غذایی متعادل و ورزش منظم داشته باشند
منبع: healthline
