سوء تغذیه (به انگلیسی: Malnutrition) به دلیل دریافت بیش از حد کم یا زیاد برخی مواد مغذی خاص رخ می دهد و فرد مبتلا به آن از رژیم غذایی متعادل و مناسب یا کافی برای سلامت کامل برخوردار نمی باشد.
برخی علل سوء تغذیه شامل انتخاب های غذایی نا مناسب، فقر، مشکل در تهیه غذا و مشکلات جسمی و روحی مختلف می باشد.
در ادامه قصد داریم درباره سوء تغذیه و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
سوء تغذیه چیست؟
سوء تغذیه زمانی رخ می دهد که فرد از برخی مواد مغذی بیش از حد و از برخی مواد دیگر کمتر از حد تعادل استفاده کند. این مسئله زمینه را برای بروز مشکلات جدی در سلامتی از جمله کاهش رشد، مشکلات چشمی، دیابت و بیماری های قلبی فراهم می سازد.
سوء تغذیه میلیاردها نفر در سراسر جهان را تحت تاثیر قرار داده و برخی جمعیت ها بسته به محیط، شیوه زندگی و منابع غذایی در دسترس در معرض خطر ابتلا به انواع خاصی از این عارضه قرار دارند.
بسیاری از افراد سوء تغذیه را با تغذیه کمتر از حد (Undernutrition) اشتباه می گیرند در حالی که تغذیه کمتر از حد یکی از انواع سوء تغذیه است و زمانی رخ می دهد که بدن غذای کافی دریافت نمی کند. این مسئله می تواند به تاخیر در رشد، وزن کم یا کاهش وزن و ضعیف شدن بدن منجر شود.
این در حالیست که عدم دریافت مواد مغذی متعادل (بیشتر یا کمتر از حد لازم) ممکن است باعث بروز سوء تغذیه شود، در این حالت حتی امکان چاق شدن فرد نیز وجود دارد.
زمانی که فرد به دلایل مختلف از جمله عدم مصرف کافی مواد غذایی، رژیم غذایی به شدت محدود کننده یا ابتلا به بیماری که در آن بدن قادر به جذب متعادل مواد مغذی نمی باشد دچار سوء تغذیه شود سلامت او به شدت تحت تاثیر قرار گرفته و حتی می تواند به مرگ منجر شود.
به علاوه کسی که دچار تغذیه کمتر از حد است ممکن است دچار کمبود ویتامین ها، مواد معدنی و سایر مواد ضروری برای عملکرد بدن شود، در حالی که سوء تغذیه عوارض احتمالی زیر را به همراه دارد :
- مشکلات سلامتی کوتاه یا بلند مدت
- دیر خوب شدن زخم ها و بیماری ها
- افزایش خطر ابتلا به عفونت
- مشکل در تمرکز در محیط کار یا مدرسه
برخی کمبودها می توانند مشکلات خاصی در سلامتی فرد ایجاد کنند، از جمله :
- کمبود ویتامین A : در سراسر دنیا بسیاری از کودکان به دلیل کمبود ویتامین A دچار مشکلات بینایی می شوند
- کمبود ویتامین C : کمبود این ویتامین می تواند به اسکوربوت منجر شود که معمولا در افرادی که از رژیم غذایی متنوع شامل مقادیر زیاد میوه و سبزیجات تازه استفاده نمی کنند رخ می دهد. افراد مسن، کودکان خردسال، کسانی که مقدار زیادی الکل مصرف می کنند و برخی افراد که دچار بیماری های روانی خاص هستند بیشتر در معرض این عارضه قرار دارند
- کمبود کلی : کمبود تمام مواد مغذی می تواند به کواشیورکور منجر شود که نوعی سوء تغذیه شدید است و یکی از علائم آن بزرگ شدن شکم می باشد. ماراسموس از دیگر نتایج بالقوه کمبود شدید تغذیه است که فرد مبتلا به آن عضله یا چربی بسیار کمی در بدنش دارد
علائم سوء تغذیه
برخی علائم و نشانه های سوء تغذیه عبارتند از :
- عدم اشتها یا علاقه به غذا یا نوشیدنی
- خستگی و تحریک پذیری
- ناتوانی در تمرکز
- احساس سرمای دائمی
- افسردگی
- از دست دادن چربی ها، توده عضلانی و بافت های بدن
- افزایش خطر بیمار شدن و طولانی شدن زمان التیام آن
- طولانی شدن مدت زمان بهبود زخم ها
- افزایش احتمال بروز عوارض بعد از عمل جراحی
در نهایت ممکن است فرد با مشکلات تنفسی و نارسایی قلبی روبرو شود.
در کودکان احتمالا علائم زیر نیز وجود خواهد داشت :
- عدم رشد و کاهش وزن بدن
- خستگی و کاهش انرژی
- تحریک پذیری و اضطراب
- کند شدن رشد رفتاری و فکری که احتمالا به مشکلات یادگیری منجر می شود
این عارضه قابل درمان است اما در برخی موارد می تواند اثرات طولانی مدت به همراه داشته باشد.
لازم به ذکر است بی اشتهایی عصبی نوعی مشکل روانی است که ممکن است به سوء تغذیه شدید منجر شود.
علت سوء تغذیه
سوء تغذیه می تواند به دلایل مختلف رخ دهد، از جمله :
1. مصرف کم غذا
برخی از افراد به دلیل در دسترس نبودن غذای کافی، مشکل در غذا خوردن یا جذب مواد مغذی در بدن دچار سوء تغذیه می شوند.
این مسئله می تواند به علل زیر رخ دهد :
- سرطان
- بیماری کبد
- بیماری هایی که باعث حالت تهوع می شوند یا خوردن و بلعیدن را دشوار می کنند
- مصرف داروهایی که خوردن را دشوار می کند، به عنوان مثال به دلیل حالت تهوع
مشکلات دهانی مانند استفاده از دندان مصنوعی نا مناسب نیز می تواند زمینه لازم برای سوء تغذیه را فراهم کند.
2. بیماری های روانی
در برخی موارد سوء تغذیه یا تغذیه کمتر از حد در افراد مبتلا به بیماری های روانی، از جمله موارد زیر، رخ می دهد :
- افسردگی
- زوال عقل
- اسکیزوفرنی
- بی اشتهایی عصبی
3. مشکلات حرکتی و ارتباط اجتماعی
عواملی که می توانند روی عادات غذایی فرد اثر بگذارند و به طور بالقوه باعث سوء تغذیه شوند عبارتند از :
- ناتوانی در خروج از منزل یا رفتن به فروشگاه برای خرید
- مشکل جسمی که باعث می شود تهیه غذا امکان پذیر نباشد
- تنها زندگی کردن که می تواند روی انگیزه فرد در آشپزی یا غذا خوردن تاثیر بگذارد
- نداشتن مهارت آشپزی
- نداشتن پول کافی برای خرید مواد غذایی
4. اختلالات گوارشی و بیماری های معده
اگر بدن مواد مغذی را به طور موثر جذب نکند حتی یک رژیم غذایی سالم نیز می تواند به سوء تغذیه منجر شود.
برخی بیماری های گوارشی و معده که ممکن است در این مسئله نقش داشته باشند عبارتند از :
- بیماری کرون
- کولیت زخمی
- بیماری سلیاک
- اسهال یا استفراغ دائمی یا هر دو
5. اعتیاد به الکل
مصرف زیاد الکل می تواند باعث التهاب معده یا آسیب طولانی مدت به پانکراس شود که ممکن است هضم غذا، جذب ویتامین ها و تولید هورمون های تنظیم کننده متابولیسم را دشوار کند.
به علاوه الکل حاوی کالری می باشد، بنابراین ممکن است فرد بعد از نوشیدن الکل احساس گرسنگی نکند و غذای کافی برای تامین مواد مغذی ضروری بدنش مصرف نکند.
عوامل خطر زای سوء تغذیه
در برخی نقاط دنیا سوء تغذیه گسترده و طولانی مدت به دلیل کمبود غذا رخ می دهد اما در کشورهای ثروتمند افرادی که بیشتر در معرض سوء تغذیه قرار دارند عبارتند از :
- افراد مسن به خصوص آن هایی که در بیمارستان یا تحت مراقبت طولانی مدت در موسسات هستند
- افرادی که به دلایل مختلف از جمله مشکلات حرکتی یا سلامتی از نظر اجتماعی منزوی شده اند
- افرادی که درآمد پایین دارند
- افرادی که در حال بهبودی یا زندگی با یک بیماری جدی هستند
- افرادی که در جذب مواد مغذی مشکل دارند
- کسانی که به اختلالات خوردن مزمن مانند پرخوری عصبی یا بی اشتهایی عصبی مبتلا هستند
برخی از افراد که از رژیم غذایی خاصی استفاده می کنند ممکن است نیاز به مصرف مکمل ها داشته باشند.
تشخیص سوء تغذیه
اگر کسی دچار علائم سوء تغذیه شود اولین اقدام تشخیص علت آن می باشد.
در صورتی که پزشک پس از معاینه فرد به بیماری کرون، سلیاک یا سایر بیماری ها مشکوک شود ممکن است از برخی آزمایش ها برای تایید تشخیص خود استفاده کند. طبیعی است که درمان بیماری های ذکر شده می تواند به بهبود وضعیت سوء تغذیه کمک کند.
همچنین ممکن است نیاز به آزمایش های زیر باشد :
- آزمایش خون برای غربال گری و چکاپ عمومی
- آزمایش برخی مواد مغذی خاص مانند آهن یا ویتامین ها
- آزمایش پر آلبومین زیرا سوء تغذیه معمولا روی سطح این پروتئین اثر می گذارد
- آزمایش آلبومین که ممکن است نشان دهنده بیماری کبد یا کلیه باشد
با کمک برخی تکنیک ها می توان مشخص کرد که آیا فرد به این عارضه مبتلا یا در معرض آن قرار دارد یا خیر. یکی از این روش ها استفاده از ابزار غربال گری سوء تغذیه (MUST) در بزرگسالان می باشد که ابزار قابل اعتمادی محسوب می شود.
متخصصان از این ابزار برای تشخیص سوء تغذیه به خصوص در افراد مسن دچار سوء تغذیه (یا در معرض خطر بالا) استفاده می کنند که شامل پنج مرحله زیر می باشد و می تواند به پزشکان در تشخیص و درمان کمک کند :
- مرحله 1 : قد و وزن فرد اندازه گیری شود، شاخص توده بدنی محاسبه و نمره ای برای آن در نظر گرفته شود
- مرحله 2 : به درصد کاهش وزن برنامه ریزی نشده توجه شده و نمره ای در نظر گرفته می شود. به عنوان مثال کاهش وزن غیر برنامه ریزی شده 5 تا 10 درصد نمره 1 و کاهش وزن 10 درصد نمره 2 خواهد داشت
- مرحله 3 : هر گونه بیماری روحی و جسمی در فرد شناسایی شده و نمره ای برای آن در نظر گرفته می شود، به عنوان مثال اگر فرد به شدت بیمار است و بیش از 5 روز غذا نخورده نمره 3 خواهد داشت
- مرحله 4 : نمره های مرحله 1، 2 و 3 با هم جمع شده و نمره کلی به دست می آید
- مرحله 5 : از دستورالعمل محلی برای تدوین یک برنامه مراقبتی بر اساس نمره به دست آمده استفاده شود
وضعیت نمرات به صورت زیر خواهد بود :
- کم خطر: 0
- خطر متوسط: 1
- خطر بالا: 2 یا بیشتر
پزشکان از ابزار MUST تنها برای تشخیص سوء تغذیه کلی یا خطر آن در بزرگسالان استفاده می کنند و این تکنیک عدم تعادل یا کمبودهای تغذیه ای خاص را مشخص نمی کند.
ناگفته نماند اگر رژیم غذایی فرد نتواند مواد مغذی مورد نیاز او را تامین کند ممکن است کم خونی ناشی از کمبود مواد مغذی ایجاد شود.
درمان سوء تغذیه
پزشک بعد از تشخیص سوء تغذیه، برنامه درمانی مناسب برای فرد تعیین می کند و احتمالا نیاز است فرد با متخصص تغذیه نیز ملاقات داشته باشد.
شیوه درمان به شدت سوء تغذیه و سایر بیماری ها یا عوارض زمینه ای در فرد بستگی دارد. برخی تکنیک های درمانی عبارتند از :
- غربال گری و نظارت دائمی
- تهیه یک برنامه غذایی مناسب که ممکن است شامل مصرف مکمل ها نیز باشد
- درمان علائم خاص مانند حالت تهوع
- درمان هر گونه عفونت احتمالی
- بررسی مشکلات دهانی یا بلع
- پیشنهاد تغییر ظروف غذای مورد استفاده
در موارد شدید ممکن است فرد به درمان های زیر نیاز داشته باشد :
- بستری شدن در بیمارستان
- شروع کردن تدریجی مصرف مواد مغذی طی چند روز
- دریافت درون وریدی مواد مغذی همچون پتاسیم و کلسیم
پیشگیری از سوء تغذیه
برای جلوگیری از بروز سوء تغذیه لازم است افراد طیف وسیعی از مواد مغذی را از انواع مختلف مواد غذایی دریافت کنند.
به علاوه در گروه های جمعیتی همچون افراد مسن، کودکان خردسال، افراد مبتلا به بیماری های سخت یا مزمن و غیره ممکن است به توجه بیشتری در این زمینه نیاز باشد تا اطمینان حاصل شود که تمام مواد مغذی مورد نیاز بدن دریافت می شود.
افرادی که علائم سوء تغذیه یا تغذیه کمتر از حد نشان می دهند باید برای تشخیص و درمان به پزشک مراجعه کنند. چشم انداز این عارضه و زمان مورد نیاز برای درمان به علت سوء تغذیه بستگی دارد.
منبع: medicalnewstoday
