آتاکسی چیست؟

آتاکسی (به انگلیسی: Ataxia) نوعی وضعیت نادر است که طی آن عضلات بدن هماهنگی خود را از دست داده و فرد در انجام کارهای معمولی همچون حرکت کردن، بلعیدن و صحبت کردن دچار مشکل می شود.

این عارضه در واقع یک علامت پزشکی محسوب می شود که بیماری ها و مشکلات سلامتی مختلف ممکن است در ایجاد آن نقش داشته باشند که از جمله آن ها می توان به ام اس، ضربه به سر، مصرف بیش از حد الکل، سکته مغزی، فلج مغزی، ژنتیک و تومورها اشاره کرد.

در ادامه قصد داریم درباره آتاکسی و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛

آتاکسی چیست؟

آتاکسی اصطلاحی است که برای مشکلات مربوط به هماهنگی یا کنترل عضلات بدن به کار می رود و ممکن است روی گفتار، حرکات چشم، توانایی بلع، راه رفتن، برداشتن اجسام و غیره تاثیر منفی بگذارد.

آتاکسی انواع گوناگون دارد، به دلایل مختلف ایجاد می شود و گاهی نتیجه ابتلا به برخی اختلالات و عفونت های ایمونولوژیکی می باشد.

برخی افراد به دلیل عوامل ژنتیکی و به صورت ارثی دچار آتاکسی هستند اما برخی دیگر به مرور به آن دچار می شوند. این وضعیت بسته به علت آن ممکن است به صورت ناگهانی ایجاد شده و با گذشت زمان تشدید پیدا کند یا ثابت بماند.

آسیب یا زوال سلول های عصبی داخل یا اطراف مخچه از شایع ترین علل بروز آتاکسی است. مخچه ناحیه ای از مغز است که هماهنگ کننده حرکات بدن می باشد و در قاعده مغز و درست بالای ساقه مغز قرار گرفته است.

علاوه بر این همان طور که اشاره کردیم گاهی ژن های به ارث برده از والدین ممکن است در بروز این وضعیت نقش داشته باشند.

آتاکسی می تواند در هر سن و سالی رخ دهد. اغلب پیش رونده است و علائم آن با گذشت زمان تشدید می شود. میزان پیشرفت بسته به نوع و وضعیت فرد می تواند متفاوت باشد.

انواع آتاکسی

برخی از متداول ترین انواع آتاکسی عبارتند از :

1. آتاکسی مخچه

این نوع آتاکسی به دلیل اختلال در عملکرد مخچه رخ می دهد، این ناحیه از مغز در وفق دادن ادراک حسی، هماهنگی و کنترل حرکات نقش دارد.

آتاکسی مخچه می تواند علائم عصبی زیر را ایجاد کند :

لرزش یا تکان خوردن بدن یا دست و پا در حین تلاش برای حرکت
کاهش تن عضلانی
عدم هماهنگی بین اندام ها، عضلات یا مفاصل
مشکل در کنترل فاصله، قدرت و سرعت حرکات یک دست، پا یا چشم
مشکل در برآورد دقیق مدت زمانی که گذشته است
ناتوانی در انجام حرکات سریع و متناوب

نحوه و میزان تاثیر این نوع آتاکسی روی بدن به این بستگی دارد که آسیب در کدام بخش از مخچه رخ داده باشد و این که آیا تنها یک سمت یا هر دو سمت درگیر شده است.

آتاکسی می تواند وضعیت بدن را نیز تغییر دهد.

به عنوان مثال اگر صدمه به ناحیه مخچه دهلیزی وارد شده باشد روی تعادل و کنترل حرکات چشم اثر می گذارد. در این صورت فرد معمولا با پاهای بیش از حد باز می ایستد تا تعادل بهتری داشته باشد و از تکان خوردن به عقب و جلو جلوگیری کند. حتی زمانی که چشم فرد باز است تعادل پاها در کنار هم ممکن است دشوار باشد.

اگر آتاکسی روی مخچه نخاعی اثر بگذارد فرد راه رفتن غیر طبیعی و لکنت زبان خواهد داشت زیرا این ناحیه حرکات بدن و دست و پا را تنظیم می کند.

زمانی که آتاکسی روی ناحیه مخچه مخی اثر بگذارد ممکن است فرد هنگام انجام حرکات ارادی دچار مشکل شود و سر، چشم ها، دست، پا و تنه هنگام انجام حرکات ارادی دچار لرزش شوند. همچنین فرد احتمالا تکلم واضح نخواهد داشت.

2. آتاکسی حسی

این نوع آتاکسی به دلیل از دست دادن حس عمقی ایجاد می شود.

حس عمقی در واقع احساس فرد نسبت به موقعیت نسبی بخش های مجاور در بدن است. این حس نشان می دهد آیا قسمت های مختلف بدن نسبت به هم موقعیت درستی دارند یا خیر.

آتاکسی حسی اغلب با علائم زیر همراه می باشد :

راه رفتن غیر پایدار، فرد هنگام قدم زدن پاشنه خود را محکم به زمین می کوبد
بی ثباتی وضعیت بدن در محیط های کم نور تشدید می شود

در این نوع آتاکسی اگر فرد بایستد در حالی که چشمان خود را بسته و پاهایش را کنار هم قرار داده است، بی ثباتی تشدید می شود زیرا از دست دادن حس عمقی باعث می شود وابستگی بدن به داده های بصری افزایش یابد.

به علاوه ممکن است انجام حرکات ارادی هماهنگ با دست و پا، تنه، حلق، حنجره و چشم ها دشوار شود.

3. آتاکسی دهلیزی

این نوع آتاکسی روی سیستم دهلیزی تاثیر می گذارد که در شنوایی نقش دارد. این مسئله ممکن است به دلیل آسیب عصبی در گوش رخ دهد.

آتاکسی دهلیزی در موارد حاد (ناگهانی) یک طرفه می تواند علائم زیر را به همراه داشته باشد :

سر گیجه
حالت تهوع
استفراغ

در حالی که در موارد مزمن دو طرفه ممکن است تنها بی ثباتی تجربه شود.

به علاوه آتاکسی دهلیزی گاهی به دلیل ترکیبی از علل از جمله آتاکسی مخچه ای دهلیزی رخ می دهد.

علائم آتاکسی

علائم آتاکسی با توجه به نوع و شدت متفاوت است و سن شروع علائم به علت آن بستگی دارد.

اگر آتاکسی به دلیل عوامل ژنتیکی ایجاد شود ممکن است از بدو تولد وجود داشته باشد اما اگر به دلیل آسیب یا بیماری دیگر رخ دهد علائم می تواند در هر سن و سالی ظاهر شود. در برخی موارد علائم بهبود پیدا کرده و در نهایت ناپدید می شود.

علائم اولیه معمولا به صورت زیر است :

عدم هماهنگی اندام ها
مشکلات گفتاری مانند لکنت زبان و کاهش سرعت تکلم، مشکل در تولید صداهای گفتاری، مشکل در کنترل صدا، ریتم و زیر و بمی صدا

با گذشت زمان ممکن است علائم دیگری نیز ظاهر شود، از جمله :

مشکل در بلع که می تواند به خفگی یا سرفه منجر شود
لرزش، تکان خوردن یا رعشه در بخش هایی از بدن
نیستاگموس که نوعی حرکت غیر ارادی، سریع، ریتمیک و تکراری در چشم است و ممکن است عمودی، افقی یا دایره ای باشد
مشکلات تعادل
مشکلات راه رفتن که می تواند به استفاده از ویلچر منجر شود
مشکلات بینایی و شنوایی
افسردگی ناشی از مشکلات زندگی با این بیماری

آتاکسی تلانژکتازی نوعی دیگری است که می تواند در دوران کودکی ظاهر شود و کودک علاوه بر این که کمی متزلزل به نظر می رسد موارد زیر را نیز تجربه خواهد کرد:

رگ های عنکبوتی در سفیدی چشم، گوش یا نواحی دیگر صورت
عفونت مکرر

نوع دیگر آتاکسی ژنتیکی و پیشرفته به نام آتاکسی فردریش اغلب در سنین 10 تا 15 سالگی ظاهر می شود و علائم آن عبارتند از :

انحراف ستون فقرات یا اسکولیوز
ضعیف شدن عضله قلب
قوس کف پای شدید

گاهی بیماری هایی همچون دیابت و مشکلات قلبی نیز همراه آتاکسی فردریش ایجاد می شود. همچنین ممکن است عوارضی در ستون فقرات، قسمت پایین پا، قلب، عضلات، بینایی و شنوایی به همراه داشته باشد. فرد مبتلا به این نوع آتاکسی در طول زندگی نیاز به درمان های حمایتی دارد.

در مواردی که آتاکسی به دلیل آسیب یا بیماری هایی همچون سکته مغزی رخ می دهد علائم اغلب به مرور زمان بهبود یافته و در نهایت ممکن است به طور کامل از بین برود.

علت آتاکسی

آتاکسی ممکن است به دلایل زیر رخ دهد :

عوامل ژنتیکی
بیماری هایی که باعث آسیب عصبی می شوند مانند سکته مغزی یا ام اس
کمبود ویتامین B12
اختلال ایمونولوژیکی

آتاکسی ارثی

این نوع آتاکسی زمانی رخ می دهد که یک یا هر دو والدین نقص ژنتیکی خاصی را به فرزند خود منتقل کنند. در برخی موارد شدت بیماری از نسلی به نسل دیگر بدتر شده و سن شروع علائم کاهش پیدا می کند.

پزشک به افراد مبتلا به آتاکسی ارثی که قصد فرزند دار شدن دارند آزمایش و مشاوره ژنتیکی توصیه خواهد کرد.

احتمال به ارث بردن ژن معیوب تا حدی به نوع آتاکسی بستگی دارد. به عنوان مثال در مورد آتاکسی فردریش لازم است هر دو والد ژن معیوب را به فرزند منتقل کنند. در مورد آتاکسی مخچه نخاعی کافیست یکی از والدین ژن معیوب را داشته باشد، در این صورت هر یک از فرزندان او به احتمال 50 درصد ژن را به ارث می برد.

گاهی فرد بدون علت مشخص دچار آتاکسی می شود یا با آتاکسی متولد می شود. مثلا ممکن است سابقه خانوادگی این عارضه وجود نداشته باشد اما نوزاد به آتاکسی مادرزادی مبتلا باشد، یکی از دلایل این مسئله وجود ناهنجاری در مخچه از بدو تولد است.

آتاکسی اکتسابی

رخدادها و شرایط زیر می تواند به آتاکسی منجر شود :

جراحی مغز، تومور مغزی یا آسیب به سر
استفاده بیش از حد از الکل یا مواد مخدر
برخی عفونت ها مانند آبله مرغان
قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی
برخی بیماری های عصبی مانند ام اس و فلج مغزی
سکته

گاهی برخی تومورها به علت سندرم پارا نئوپلاستیک باعث بروز آتاکسی می شوند. این تومورها که معمولا در تخمدان هستند مواد شیمیایی تولید می کنند که عملکرد مخچه را مختل کرده و علامت اصلی آن آتاکسی می باشد.

علت بروز آتاکسی تا حدودی چشم انداز این بیماری را نیز تعیین می کند.

تشخیص آتاکسی

فردی که دچار علائم آتاکسی شده است احتمالاً لازم است به متخصص مغز و اعصاب مراجعه می کند.

متخصص مغز و اعصاب فرد را معاینه کرده و سابقه پزشکی او را برای اطلاع از مواردی همچون آسیب مغزی قبلی و سابقه خانوادگی (در صورتی که علائم آتاکسی ارثی وجود داشته باشد) بررسی می کند.

همچنین ممکن است آزمایش های زیر انجام شود :

ام آر آی یا سی تی اسکن برای شناسایی ضایعات، تومورها یا سایر صدمات مغزی
آزمایش های ژنتیکی برای بررسی آتاکسی ارثی
آزمایش خون زیرا برخی انواع آتاکسی روی ترکیب خون تأثیر می گذارند
آزمایش ادرار که تغییرات سیستمیک ایجاد شده در برخی انواع آتاکسی را نشان می دهد

به عنوان مثال در بیماری ویلسون جمع آوری نمونه ادرار 24 ساعته ممکن است سطح غیر طبیعی مس را مشخص کند.

آتاکسی که علت مشخص نداشته باشد آتاکسی ایدیوپاتیک نامیده می شود.

لازم به ذکر است تشخیص دقیق این وضعیت ممکن است زمان بر باشد زیرا علائم ایجاد شده در آتاکسی با برخی بیماری های دیگر شباهت دارد.

درمان آتاکسی

آتاکسی معمولا درمان ندارد اما با کمک برخی روش های درمانی می توان علائم آن را کاهش داده و به بهبود کیفیت زندگی افراد کمک کرد.

پزشک معمولا از گزینه های درمانی خاص برای رفع هر یک از علائم آتاکسی استفاده می کند، از جمله :

مشکلات مربوط به هماهنگی و تعادل : در این موارد استفاده از ابزاری همچون چوب دستی، عصا، واکر و ویلچر می تواند به حفظ استقلال فرد و هماهنگی بدن او کمک کند
لرزش، سفتی، اسپاسم عضلانی و ضعف : پزشک ممکن است از داروها و فیزیوتراپی یا کار درمانی برای بهبود قدرت و حفظ تحرک فرد استفاده کرده و به او در یافتن روش های جدید برای انجام امور مختلف کمک کند
انحنای ستون فقرات : در این موارد ممکن است نیاز به اقدامات ارتوپدی باشد
افسردگی : مشاوره و دارو درمانی در این مورد کمک کننده خواهد بود
مشکلات گفتاری : متخصص گفتار درمانی می تواند در زمینه برقراری ارتباطات و کنترل عضلات به منظور بهبود بلع، سرفه و جلوگیری از خفگی به بیمار کمک کند و در صورت لزوم نحوه استفاده از ابزار گفتاری را به او بیاموزد
کمبودهای تغذیه : مصرف مکمل های ویتامینه، پیروی از یک رژیم غذایی خاص یا هر دو می تواند به افرادی که از کمبودهای تغذیه ای رنج می برند کمک کند. همراه با آتاکسی ممکن است حساسیت به گلوتن در فرد ایجاد شود بنابراین استفاده از رژیم غذایی فاقد گلوتن نیز احتمالا مفید می باشد
مشکلات ایمنی : درمان آتاکسی تلانژکتازی معمولا شامل تزریق گاما گلوبولین برای تقویت سیستم ایمنی بدن می باشد
حرکات غیر قابل کنترل چشم : در این مورد مصرف دارو ممکن است کمک کننده باشد