احتباس ادراری (به انگلیسی: Urinary retention) به وضعیتی گفته می شود که در آن فرد بعد از ادرار کردن احساس می کند مثانه اش هنوز پر است یا اصلا قادر به ادرار کردن نیست.
این عارضه در دو نوع حاد و مزمن رخ می دهد و هم در زنان و هم مردان دیده شده اگرچه در مردان به خصوص سنین بالاتر از جمله سن بالای 80 سال شایع تر می باشد.
در ادامه قصد داریم درباره احتباس ادراری و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
احتباس ادراری چیست؟
زمانی که فرد به احتباس ادراری مبتلا می شود حتی بعد از ادرار کردن به دلیل تخلیه نا کامل مثانه احساس می کند مثانه اش همچنان پر است و دوباره نیاز فوری به دستشویی دارد.
در احتباس ادراری حاد فرد به طور ناگهانی دچار این وضعیت شده و نمی تواند ادرار کند اما در احتباس ادراری مزمن فرد در طولانی مدت قادر به تخلیه کامل ادرار خود نمی باشد.
لازم به ذکر است احتباس ادراری به دلایل مختلف رخ می دهد و علائم گوناگونی دارد که بسته به حاد یا مزمن بودن آن می تواند متفاوت باشد.
علائم احتباس ادراری
علائم احتباس ادراری در دو نوع حاد و مزمن ممکن است کمی متفاوت باشد.
احتباس ادراری حاد
احتباس ادراری که به طور ناگهانی ظاهر می شود ممکن است خطرناک باشد. در این حالت فرد احساس می کند به شدت نیاز به ادرار کردن دارد اما زمانی که به دستشویی می رود ادرار از مثانه اش خارج نمی شود.
در صورتی که این وضعیت مدت زمان زیادی ادامه داشته باشد احساس درد یا ناراحتی شدید در قسمت پایین شکم ایجاد می شود زیرا مثانه برای جای دادن ادرار بیشتر انبساط پیدا کرده و به اعصاب و بافت های اطراف خود فشار وارد می کند.
بنابراین در صورت بروز علائم احتباس ادراری حاد لازم است فورا به پزشک مراجعه شود.
احتباس ادراری مزمن
احتباس ادراری مزمن زمانی رخ می دهد که فرد قادر به ادرار کردن باشد اما نتواند همه ادرار موجود در مثانه اش را تخلیه کند.
در این صورت به مرور زمان باقی مانده ادرار در مثانه تجمع پیدا کرده و فرد را در معرض سمومی قرار می دهد که بدن در حالت طبیعی آزاد می کند. به علاوه می تواند عوارضی به دنبال داشته باشد.
بنابراین در صورت بروز علائم احتباس ادراری مزمن لازم است به پزشک مراجعه شود، از جمله :
- فرد بیش از 8 بار در روز ادرار می کند و اغلب اوقات احساس می کند باید فورا به دستشویی برود
- در شروع ادرار کردن مشکل دارد
- جریان ادرار نا منظم و ضعیف است یا قبل از این که فرد احساس کند مثانه اش به طور کامل تخلیه شده متوقف می شود
- فرد حتی پس از دفع ادرار، تمایل به دفع مجدد ادرار دارد
- فرد به طور منظم چندین بار در طول شب ادرار می کند
- در طول روز ادرار از مثانه نشت می کند
- فرد تمایل ناگهانی به ادرار کردن پیدا می کند و با شروع ادرار حس می کند نمی تواند ادرارش را متوقف کند، به این حالت بی اختیاری ادرار فوری گفته می شود
- بسیاری از اوقات فرد مبتلا نمی تواند مطمئن باشد که آیا مثانه اش پر است و باید به دستشویی برود یا خیر
- اغلب در ناحیه لگن خود احساس ناراحتی می کند یا این حس را دارد که مقداری ادرار در مثانه اش باقی مانده است
علت احتباس ادراری
برای تشخیص علت این مسئله ابتدا باید با نحوه عملکرد سیستم ادراری و این که هنگام ادرار کردن دقیقا چه اتفاقی می افتد آشنا شوید.
همان طور که می دانید مثانه ادرار را نگه می دارد و بخشی از دستگاه ادراری تحتانی است. سایر اجزای این دستگاه عبارتند از :
- مجرای ادراری : لوله ای است که ادرار را از مثانه به خارج از بدن منتقل می کند
- اسفنکتر داخلی : این بخش در نزدیکی محل تلاقی مثانه و مجرای ادراری قرار دارد و باعث می شود ادرار در زمان مناسب به مجرای ادراری وارد شود. عملکرد این بخش غیر ارادی است
- اسفنکتر خارجی : این بخش در مجرای ادراری قرار دارد تا ادرار را در داخل نگه داشته و هنگام ادرار کردن آن را خارج کند. اسفنکتر خارجی برای کنترل زمان خروج ادرار از مثانه باز و بسته می شود و کنترل آن دست خود فرد است. در واقع زمانی که سعی می کنید ادرار خود را نگه دارید از این بخش استفاده کرده اید
- پروستات در مردان : این اندام بخشی از عملکرد ادراری نیست اما به دستگاه ادراری نزدیک می باشد
فرایندی که هنگام ادرار کردن رخ می دهد به صورت زیر است :
- عضلات مثانه ادرار را از مثانه به داخل مجرای ادرار فشار می دهند
- اعصاب به اسفنکتر سیگنال می دهند تا ادرار را آزاد کند
- هنگامی که فرد اسفنکتر خارجی خود را کنترل می کند جریان ادرار متوقف و شروع می شود
- زمانی که اعصاب احساس کنند مثانه خالی شده و دیگر فشاری به بافت های مجاور وارد نمی کند، میل به ادرار کردن از بین می رود
با توجه به مشکلاتی که ممکن است روی هر یک از این بخش ها یا فرآیندها تاثیر بگذارد، علل مختلف ممکن است در ایجاد احتباس ادراری نقش داشته باشند که عبارتند از :
1. انسداد
انسداد زمانی اتفاق می افتد که عاملی مانع خروج ادرار از مثانه شود.
در صورتی که این عامل به طور ناگهانی ایجاد شده و ادرار را مسدود کند، احتباس ادراری حاد را به دنبال خواهد داشت اما اگر انسداد به مرور زمان و به آرامی اتفاق بیفتد و طی آن فرد امکان تخلیه بخشی از ادرارش را داشته باشد احتباس ادراری مزمن ایجاد شده است.
برخی دلایل احتمالی انسداد عبارتند از :
- تورم در مجرای ادرار
- انقباض مجرای ادرار که خروج ادرار را دشوار می کند
- شی ای که مجرای ادرار را مسدود کرده است
- یبوست
- سنگ کلیه یا سنگ در سایر قسمت های دستگاه ادراری
- تومور یا توده دیگری در روده یا ناحیه لگن که مجرای ادرار را منقبض می کند
- لخته شدن خون در مجرای ادرار
2. دارو
برخی داروها با ضعیف کردن عضلات یا علائمی که روی اسفنکتر داخلی تاثیر می گذارد باعث احتباس ادراری می شوند. این داروها عبارتند از :
- داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی
- شل کننده های عضلانی
- داروهای بی اختیاری ادرار
- سودوافدرین
- برخی داروهای ضد افسردگی
- داروهای بیماری پارکینسون
- برخی داروهای ضد روان پریشی
- آمفتامین ها
- مواد مخدر مانند مورفین
3. مشکلات عصبی
آسیب یا اختلال در اعصاب نزدیک به دستگاه ادراری می تواند به مشکلات ادراری منجر شود و مشکلات مربوط به این اعصاب، ارسال سیگنال های عصبی به مغز و بازگشت به بدن را که برای تحریک میل به ادرار کردن نیاز است دشوار می کند.
برخی از علل احتمالی مشکلات عصبی که می توانند به احتباس ادراری منجر شوند عبارتند از :
- عوارض دیابت
- آسیب به مغز یا ستون فقرات
- زایمان واژینال
- ام اس
- بیماری پارکینسون
- سکته
4. مسائل مربوط به عمل جراحی
برخی افراد بلافاصله بعد از جراحی مانند عمل تعویض ستون فقرات یا مفصل دچار مشکل در ادرار کردن می شوند. گفته شده احتمال احتباس ادراری بعد از جراحی تعویض مفصل 1.5 برابر بیشتر از سایر جراحی ها است و حدود 60 درصد از افراد بلافاصله بعد از عمل جراحی ستون فقرات تا حدی احتباس ادراری دارند.
علت احتباس ادراری در مردان
گفته شده احتباس ادراری در بیش از نیمی از مردان به پروستات آن ها مربوط می شود.
پروستات غده ای بسیار نزدیک به دستگاه ادراری تحتانی است و احتباس ادراری می تواند به دلیل توده های خوش خیم و سرطانی مانند تومورها یا تجمع بافت های ناشی از مشکلاتی همچون هایپر پلازی خوش خیم پروستات ایجاد شود.
این توده ها ممکن است مجرای ادرار را منقبض یا مسدود کرده و باعث دشواری در ادرار کردن شوند.
لازم به ذکر است بزرگ شدن پروستات در سنین بالا، حتی زمانی که بافت های سرطانی درگیر نیستند بسیار شایع است، تا جایی که گفته شده حدود 90 درصد مردان تا سن 80 سالگی دچار بزرگی پروستات می شوند.
سایر علل احتباس ادراری در مردان عبارتند از :
1. انسداد
برخی دلایل احتمالی انسداد در مردان شامل موارد زیر می باشد:
- هایپرتروفی خوش خیم پروستات که زمانی اتفاق می افتد که پروستات بزرگ تر شده اما سرطانی نباشد
- سرطان پروستات
- تنگی نوک مجرا که در نوزادان اتفاق می افتد و زمانی رخ می دهد که دهانه مجرای ادرار به دلیل جریان خون، تماس با ادرار یا خراشیده شدن با مواد داخل پوشک متورم شود
مردانی که آلت تناسلی خود را ختنه نکرده اند نیز ممکن است موارد زیر را تجربه کنند :
- فیموز؛ زمانی اتفاق می افتد که فرد نتواند پوست ختنه گاه را از سر آلت تناسلی به عقب بکشد
- پارافیموز؛ یک وضعیت اورژانسی است و زمانی رخ می دهد که پوست ختنه گاه زیر سر آلت تناسلی گیر کرده باشد
2. عفونت و التهاب
عفونت یا تورم در دستگاه ادراری تحتانی می تواند به احتباس ادراری منجر شود، از جمله :
- التهاب مجرای ادرار (اورتریت)
- التهاب مثانه (سیستیت)
- التهاب پروستات (پروستاتیت)
- التهاب پوست ختنه گاه (بالانیت)
3. آسیب دیدگی و ضربه
آسیب دیدگی آلت تناسلی می تواند باعث تورم شود که مجرای ادرار یا سایر قسمت های داخلی دستگاه ادراری تحتانی را مسدود کرده و مانع خروج ادرار خواهد شد.
علت احتباس ادراری در زنان
برخی علل شایع احتباس ادراری در زنان عبارتند از :
1. انسداد
یک توده خوش خیم یا سرطانی در رحم می تواند مثانه یا مجرای ادرار را منقبض کرده و مانع خروج ادرار شود.
سایر انسدادهای شایع عبارتند از :
- سیستوسل؛ زمانی اتفاق می افتد که مثانه دچار افتادگی شده و به واژن فشار بیاورد
- رکتوسل؛ زمانی رخ می دهد که راست روده منبسط شده و به واژن فشار بیاورد
- افتادگی رحم؛ زمانی اتفاق می افتد که رحم پایین آمده و به مثانه فشار بیاورد
2. عفونت
عفونتی به نام ولوواژینیت روی بخش خارجی واژن تاثیر گذاشته و می تواند به احتباس ادراری منجر شود. عفونت های مثانه و مجاری ادراری نیز ممکن است حتباس ادراری ایجاد کنند.
تشخیص احتباس ادراری
پزشک برای تشخیص احتباس ادراری ابتدا در مورد سابقه علائم سوالاتی پرسیده و معاینه فیزیکی انجام می دهد که شامل معاینه اندام تناسلی و راست روده برای بررسی علائمی است که روی آن نواحی و به دنبال آن دستگاه ادراری تاثیر می گذارد.
برخی آزمایش های دیگر که ممکن است برای تایید تشخیص استفاده شوند عبارتند از :
- آزمایش ادرار
- آزمایش خون
- آزمایش اورودینامیکی که میزان ادرار مثانه را اندازه می گیرد
- آزمایش PVR
- سیستوسکوپی
- الکترومیوگرافی
- سی تی اسکن
- سونوگرافی
درمان احتباس ادراری
درمان احتباس ادراری حاد
در مورد احتباس ادراری حاد نیاز به درمان فوری است و برای تخلیه سریع ادرار، احتمالا پزشک پس از بی حسی موضعی یک کاتتر وارد ناحیه می کند.
اگر کاتتر اثر بخش نباشد یا به دلیل آسیب یا سایر بیماری ها نتوان از آن استفاده کرد، پزشک ممکن است یک کاتتر سوپراپوبیک در ناحیه بالای مثانه قرار دهد تا ادرار تخلیه شود.
درمان احتباس ادراری مزمن
اگر فرد دچار احتباس مزمن ادراری یا عوارض ناشی از این وضعیت باشد ممکن است به درمان طولانی مدت یا مداوم بیشتری نیاز داشته باشد.
1. کاتتریزاسیون
در این روش از یک کاتتر برای تخلیه ادرار در مثانه استفاده می شود که در صورت عدم درمان علت مسئله، تخلیه صورت نمی گیرد.
کاتترها معمولا راه حل طولانی مدت نیستند و استفاده مکرر از آن ها می تواند عوارضی مانند عفونت های ناشی از ورود باکتری ها از طریق کاتتر به بدن ایجاد کند.
اگر برای درمان احتباس ادراری مزمن نیاز به استفاده از کاتتر در منزل دارید، باید چندین بار در روز آن را تعویض کنید تا از عوارض جلوگیری شود. در این مورد لازم است راهنمایی های لازم را از پزشک دریافت کنید.
2. اتساع مجرای ادرار و استنت
قرار دادن لوله های کوچک در مجرای ادراری می تواند به باز شدن تنگی مجرای ادرار کمک کرده و ناحیه را گشادتر کند.
پزشک برای این منظور به تدریج اندازه لوله وارد شده را افزایش می دهد تا در نهایت مجرای ادرار را به اندازه ای گشاد کند که ادرار به راحتی تخلیه شود. علاوه بر این ممکن است یک بالون به داخل مجرای ادرار هدایت کرده و به آرامی آن را باد کند تا تنگی را از بین ببرد.
پزشک ممکن است لوله کوچکی به نام استنت وارد ناحیه کند که باز شده و به جریان بهتر ادرار کمک می کند. گاهی برای اطمینان از عدم عود احتباس ادراری لازم است استنت برای مدت طولانی در مجرای ادرار باقی بماند.
3. سیستوسکوپ
سیستوسکوپ یک لوله منعطف با نور و دوربین در انتهای آن است که برای نشان دادن وضعیت داخل مثانه استفاده می شود و به شناسایی هر گونه انسداد مانند سنگ در دستگاه ادراری تحتانی کمک می کند.
4. دارو درمانی
داروهایی که می توانند به درمان احتباس ادراری کمک کنند عبارتند از :
- آنتی بیوتیک ها برای عفونت های پروستات، مثانه یا مجاری ادراری
- داروهایی برای شل کردن پروستات یا اسفنکترها و کمک به جریان بهتر ادرار
- داروهایی برای کاهش اندازه پروستات اگر فرد به هایپر پلازی خوش خیم پروستات مبتلا باشد
5. تغییر در سبک زندگی
برخی تغییرات در سبک زندگی به کاهش علائم احتباس ادراری کمک می کنند، از جمله :
- نوشیدن مایعات در زمان های خاص برای کنترل کردن زمان ادرار
- تمرینات کگل برای کنترل بهتر اسفنکترهای ادراری
- تمریناتی که می تواند به ساخت عضلات کنترل کننده مثانه در زنان و مردان کمک کند
6. عمل جراحی
اگر داروها و تغییر در سبک زندگی به رفع احتباس ادراری کمک نکند، احتمالا به عمل جراحی نیاز می باشد.
در مردان ممکن است پزشک ابزاری از طریق مجرای ادراری وارد کرده و با استفاده از یک ابزار تخصصی یا لیزر انسداد را از بین ببرد. این تکنیک ها معمولا تهاجمی نیستند و به حداقل زمان بهبودی نیاز دارند. به علاوه احتمالا فرد همان روز از بیمارستان مرخص می شود.
برخی گزینه های جراحی برای درمان احتباس ادراری عبارتند از :
- استفاده از سوزن و گرما که از طریق مجرای ادرار وارد می شود
- عمل جراحی اورتروتومی
- برداشتن بافت پروستات که ممکن است مجرای ادرار را محدود کند
- برداشتن پروستات
برخی از جراحی ها با روش لاپاروسکوپی انجام می شوند که تنها به چند برش کوچک و یک دوربین کوچک همراه با ابزار جراحی نیاز دارد و در موارد پیچیده تر نیاز به شکافتن پوست و بافت ناحیه اطراف می باشد، از جمله :
- برداشتن بافت سرطانی پروستات
- برداشتن رحم بزرگ شده یا آسیب دیده
- در بیماری های سیستوسل یا رکتوسل، برگرداندن مثانه یا راست روده به جای خود
- برداشتن بافت های سرطانی در مجرای ادرار یا مثانه
- از بین بردن سایر تومورها یا سرطان اندام های لگنی
عوارض احتباس ادراری
تخلیه سریع مثانه پر می تواند به پر شدن مجدد مثانه با سرعت بیشتر منجر شود، اگرچه این مسئله تنها حدود 24 ساعت بعد از تخلیه ممکن است اتفاق بیفتد و هیچ مشکل اساسی ایجاد نمی کند.
با این حال ممکن است در این مدت بدن مقدار زیادی از نمک و آب خود را از دست بدهد و فرد دچار کم خونی و کاهش شدید فشار خون شود که در صورت عدم کنترل می توانند خطرناک باشند.
به همین دلیل پزشک ممکن است به طور منظم میزان مایعات و الکترولیت هایی که فرد هنگام ادرار کردن از دست می دهد را کنترل کرده تا برای حفظ سطح ایمن آن ها توصیه های لازم را به بیمار بکند.
همچنین پزشک احتمالا توصیه می کند کاتتر تا زمانی که بدن فرد مقدار کافی ادرار تولید کند باقی بماند تا تولید ادرار کنترل شود اما باقی ماندن کاتتر در بدن برای مدت طولانی می تواند مشکلات زیر را به دنبال داشته باشد :
- عفونت های دستگاه ادراری که می تواند به عفونت در جریان خون نیز منجر شود
- آسیب یا تخریب مجرای ادرار
- محدودیت در مجرای ادرار که می تواند ادرار را مسدود کند
علاوه بر این احتباس ادراری مزمن درمان نشده می تواند به آسیب کلیه ناشی از عدم تخلیه ادرار منجر شود و عوارض زیر را به دنبال داشته باشد :
- فشار خون بالا
- تورم یا تجمع مایع در پاها (ادم)
- آسیب بیشتر کلیه که می تواند به نارسایی کلیه منجر شود
چشم انداز احتباس ادراری
تشخیص احتباس ادراری حاد یا مزمن معمولا آسان است، به خصوص اگر پس از مشاهده تغییرات در ادرار به سرعت به پزشک مراجعه شود یا فرد اصلا قادر به ادرار کردن نباشد.
درمان های مختلفی برای کمک به مدیریت علائم و کاهش خطر عوارض وجود دارد. در برخی موارد ممکن است به درمان طولانی مدت مانند کاتتر نیاز باشد تا مثانه قادر به آزاد سازی کامل ادرار شود.
منبع: healthline
