آلودگی به شپش سر (به انگلیسی: Head lice) در میان کودکان خردسال و خانواده های آن ها شایع است. این حشرات ریز که در موهای شما زندگی می کنند معمولا باعث خارش شدید می شوند بنابراین درمان آن ها ضروری است.
شپش سر نوعی حشره ریز، بدون بال و مکنده خون است که روی موهای سر انسان زندگی می کند و از مشکلات شایع و بسیار مسری محسوب می شود که خلاص شدن از آن کار دشواری است.
این عارضه آزار دهنده معمولا در میان کودکان مهد کودک و دبستانی دیده می شود و آشفتگی و نگرانی والدین را به همراه دارد اما خوشبختانه هیچ گونه خطر خاصی برای سلامتی ایجاد نمی کند.
در ادامه قصد داریم درباره شپش سر و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
شپش سر چیست؟
شپش یکی از مشکلات شایع و آزار دهنده به خصوص در میان کودکان دبستانی کمتر از 10 سال است که به دلیل مسری بودن به راحتی از کودکی به کودک دیگر و سایر اعضای خانواده اش انتقال پیدا می کند.
حشره شپش بالغ بسیار ریز و به اندازه یک دانه کنجد است و تخم های آن نیز در نگاه اول تقریبا شبیه یک تکه شوره به نظر می رسند. این حشره سبک زندگی انگل مانند دارد و با زندگی روی موها از خون پوست سر تغذیه می کند اما خطر خاصی برای سلامتی ندارد و نشانه عدم رعایت بهداشت یا ناقل بیماری ها نمی باشد.
طول عمر شپش حدود یک ماه است و می تواند 1 تا 2 روز دور از میزبان به زندگی اش ادامه دهد. شپش ماده که اندازه بزرگ تری نسبت به نر دارد روزانه 8 تخم می گذارد. این حشره نمی تواند پرواز کند یا بپرد اما به راحتی لا به لای موها با سرعت 22 سانتی متر در دقیقه حرکت می کند.
شپش هنگام تغذیه از بدن میزبان، برای جلوگیری از لخته شدن خون مقداری بزاق به ناحیه تزریق می کند که می تواند باعث حساسیت و خارش در فرد شود. خاراندن ناحیه ممکن است به عفونت باکتریایی ثانویه منجر شود و این مسئله تنها خطر احتمالی شپش می باشد.
شپش سر و تخم های آن معمولا در نزدیکی خط گردن در پشت سر و پشت گوش ها دیده می شوند و به ندرت ممکن است روی مژه یا ابروی میزبان نیز ظاهر شوند.
این بیماری معمولا از طریق تماس مستقیم سر با سر به دیگران منتقل می شود و حیوانات خانگی نقشی در انتقال آن ندارند.
علائم شپش سر
خارش شایع ترین علامت شپش است که به دلیل واکنش آلرژیک به بزاق شپش رخ می دهد. برخی افراد به نیش شپش بسیار حساس هستند و خارش شدیدی تجربه می کنند.
در حالی که سایرین به این بزاق حساسیت ندارند یا در بدن آن ها مقاومت ایجاد می شود و حتی اگر به طور مکرر دچار شپش شوند خارش خفیف داشته یا اصلا آن را احساس نمی کنند.
برخی افراد طی 2 تا 6 هفته اول انتقال شپش دچار خارش نمی شوند زیرا بروز حساسیت مدت زمانی طول می کشد. به همین دلیل معمولا شپش در روزهای اول تشخیص داده نمی شود.
سایر علائم شپش عبارتند از :
- احساس قلقلک یا حرکت چیزی لا به لای موها
- تحریک پذیری و مشکل در خوابیدن
- زخم شدن پوست سر به دلیل خاراندن
- غدد لنفاوی متورم
- چشم صورتی
علت شپش سر
شپش سر حشرات ریز خاکستری یا قهوه ای رنگ است که در اثر تماس سر با سر، به طور مستقیم از موهای فردی به فرد دیگر منتقل می شود.
شپش سر بالغ برای زنده ماندن باید از خون تغذیه کند و تقریبا 30 روز روی سر شخص زنده می ماند. این حشره نمی تواند پرواز کند اما گاهی به وسایل شخصی فرد منتقل می شود، بنابراین منطقی است که تا زمانی که شپش درمان نشده از مسواک، شانه، سر بند، روسری، هدفون، حوله، لباس و کلاه افراد آلوده استفاده نشود.
ناگفته نماند بر خلاف تصور عموم، شپش در اثر کثیف بودن موها یا رعات نکردن بهداشت رخ نمی دهد و می تواند موها را در هر شرایطی و هر اندازه ای درگیر کند. به علاوه شپش سر از انسان به حیوان (و بالعکس) قابل انتقال نمی باشد.
سطح کلر موجود در آب استخر نمی تواند این حشره را از بین ببرد و ممکن است بتواند چند ساعت زیر آب زنده بماند با این حال بعید است از طریق آب استخر به دیگران منتقل شود زیرا با قرار گرفتن در آب محکم به موهای میزبان می چسبد و جدا نمی شود.
تشخیص شپش سر
تعداد شپش ها روی سر کودک سالم در زمان تشخیص معمولا کمتر از 20 شپش بالغ می باشد.
این حشره با چشم دیده می شود اما مشاهده آن حتی با بازرسی دقیق دشوار است، در مورد تخم ها نیز اغلب با شوره، قطرات اسپری مو یا ذرات خاک اشتباه گرفته می شوند. به همین دلیل گاهی در تشخیص شپش اشتباه رخ می دهد.
استفاده از ذره بین برای دیدن شپش های خزنده کمک کننده است، با مشاهده شپش خزنده تشخیص تایید می شود اما همان طور که گفتیم این کار سخت است زیرا شپش از نور دوری می کند و به سرعت لا به لای موها می خزد.
استفاده از شانه ضد شپش دندانه دار روش دیگری برای پیدا کردن شپش زنده در موها می باشد. این شانه روی موهای خیس بهتر عمل می کند اما در موهای خشک نیز برای به دام انداختن شپش های ریز استفاده می شود.
برای پیدا کردن شپش سر با شانه ضد شپش مراحل زیر را انجام دهید :
- موها را مرطوب کنید زیرا باعث می شود شپش ها راحت تر دیده شده و از حرکت سریع آن ها جلوگیری شود
- فرد را زیر نور روشن قرار دهید
- موها را به چند قسمت تقسیم کرده و با شروع از پوست سر، به آرامی قسمت های مختلف را به سمت بیرون شانه بزنید
- بعد از هر بار شانه زدن، شانه را با یک حوله کاغذی مرطوب پاک کنید. سپس پوست سر، شانه و دستمال کاغذی را با دقت بررسی کنید
تخم ها ممکن است تا مدتی بعد از جدا کردن شپش ها از سر به موها چسبیده و باقی بمانند. در نهایت بعد از درمان موفق شپش های زنده، تا مدتی تخم های باز نشده و پوسته های آن ها لا به لای موها دیده شود.
درمان شپش سر
برای درمان شپش سر قبل از استفاده از هر گونه داروی تجویزی معمولا اقدامات خانگی انجام می شود.
درمان های خانگی
1. شانه زدن موهای مرطوب
شانه زدن موهای مرطوب با یک شانه ضد شپش دندانه ریز می تواند شپش و برخی تخم ها را از مو جدا کند، اگرچه تحقیق درباره اثر بخش بودن این روش بی نتیجه بوده است.
علاوه بر مرطوب بودن موها هنگام شانه زدن، لازم است برای روان کردن موها از محصولاتی همچون نرم کننده استفاده شود.
در این تکنیک هر بار حداقل یک بار کل سر (از پوست سر گرفته تا انتهای موها) را شانه بزنید. این کار را هر 3 تا 4 روز به مدت حداقل 2 هفته بعد از این که هیچ شپشی در موها دیده نشود تکرار کنید.
2. روغن های ضروری
به نظر می رسد برخی روغن های گیاهی طبیعی می توانند اثر سمی روی شپش و تخم های آن داشته باشند، از جمله این روغن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد :
- روغن درخت چای
- روغن بادیان رومی
- روغن یلانگ یلانگ
- نرولیدول، نوعی ترکیب شیمیایی است که در بسیاری از روغن های گیاهی یافت می شود
- روغن اوکالیپتوس
- روغن اسطوخودوس
مشخص شده اسپری حاوی ترکیبی از روغن نارگیل و بادیان رومی حتی از لوسیون پرمترین در از بین بردن شپش سر موثرتر است.
یکی از مزایای این ترکیب این است که اثرات آن بیشتر از این که عصبی باشد فیزیولوژیکی است، به همین دلیل شپش ها در برابر آن چندان مقاومت نمی کنند. این روغن پوسته بیرونی مومی شپش را خشک کرده و باعث کم آبی کشنده در حشره می شود.
لازم به ذکر است در حال حاضر سازمان غذا و داروی آمریکا ایمنی و اثر بخشی هیچ یکی از روغن های ضروری را برای درمان شپش سر تایید نکرده است.
درمان خانگی معمولا شپش سر را از بین می برد اما اگر کودک یا شخص دیگری از اعضای خانواده بعد از چند هفته هنوز شپش داشته باشد به این معنا است که درمان ها اثر بخش نبوده و باید به متخصص مراجعه شود.
دارو درمانی
محصولات بدون نسخه متعددی برای درمان شپش سر وجود دارد. به عنوان مثال داروهای بدون نسخه حاوی 1 درصد پرمترین یا پیرترین می توانند موثر باشند اگرچه در برخی موارد دیده شده شپش ها در برابر این محصولات از خود مقاومت نشان داده اند.
لیست داروهای ضد شپش که توسط سازمان غذا و داروی آمریکا تایید شده عبارتند از :
- پماد پرمترین (1 درصد)
- محصولات پایه پیرترین
- لوسیون مالاتیون (0.5 درصد)
- لوسیون بنزیل الکل (5 درصد)
- سوسپانسیون موضعی اسپینوساد (0.9 درصد)
- لوسیون ایورمکتین (0.5 درصد)
قبل از استفاده از داروهای ذکر شده حتما با پزشک مشورت کنید.
شپش سر مزمن
در صورت ادامه دار شدن شپش سر یا عود مجدد آن، والدین باید به طور منظم موهای کودک را بررسی کرده و به محض مشاهده مجدد شپش نسبت به درمان آن اقدام کنند.
لازم به ذکر است داروهای ذکر شده در کشتن شپش ها موثر هستند و برخی از آن ها تخم ها را نیز از بین می برند.
اگر محصول انتخاب شده برخی تخم ها را از بین نبرد نیاز به درمان منظم است. در صورت مشاهده شپش زنده بعد از درمان نیز لازم است درمان دوباره تکرار شود.
ناگفته نماند شپش ماده 9 روز بعد از خارج شدن از تخم می تواند تخم گذاری را شروع کند. بنابراین برای شکستن چرخه تولید مثل و جلوگیری از افزایش شپش ها، لازم است شپش جدید طی 9 روز بعد از خارج شدن از تخم از بین برود.
موثرترین روش این است که بعد شکستن همه تخم ها و قبل از این که شپش جدید شروع به تخم گذاری کند درمان های لازم انجام شود.
بعد از استفاده از محصول ضد شپش طبق دستور العمل ذکر شده در بروشور محصول، باید تخم ها و شپش ها با شانه مرطوب از موها جدا شود و درمان در صورت نیاز 7 تا 10 روز بعد و حتی گاهی 18 روز بعد دوباره تکرار شود.
سازمان غذا و دارو علاوه بر داروهای بدون نسخه، تعدادی داروی تجویزی نیز برای شپش سر تایید کرده که به صورت شامپو، پماد و لوسیون عرضه می شوند.
نکته مهم این است که قبل از مصرف حتما برچسب محصول را به دقت مطالعه کرده و مطمئن شوید برای گروه سنی مورد نظر شما بی خطر باشد.
در مواردی که شپش ها نسبت به داروهای بدون نسخه مقاومت نشان دهند یا تلاش برای از بین بردن شپش بی نتیجه باشد لازم است با پزشک مشورت شود. پزشک اطفال معمولا داروهایی همچون اسپینوساد یا ایورمکتین موضعی تجویز خواهد کرد.
پماد پرمترین (1 درصد)
این پماد بدون نسخه در دسترس است و برای استفاده از آن لازم است ابتدا موها را با شامپو شسته، با حوله خشک کنید اما نرم کننده به آن نزنید و 10 دقیقه بعد از اعمال دارو آن را آبکشی کنید.
پرمترین بلافاصله بعد از اعمال همه تخم ها را نمی کشد اما ماده ای روی مو باقی می گذارد که برای کشتن لاروی شپش ها برای 20 تا 30 درصد تخم های زنده باقی مانده طراحی شده است.
در صورت مشاهده شپش زنده لازم است مجددا بعد از 7 تا 10 روز دارو اعمال شود. دقت شود نرم کننده و افزودنی های مبتنی بر سیلیکون موجود در اکثر شامپوها اثر باقی مانده پماد را کاهش می دهند.
محصولات حاوی پیرترین (شامپو یا موس مو)
شامپو یا موس موی حاوی پیرترین بدون نیاز به نسخه پزشک در دسترس می باشد. این محصولات روی موهای خشک استفاده می شوند و موها 10 دقیقه بعد از اعمال دارو باید شسته شود.
افرادی که به گل داودی و گیاهان شبیه آن حساسیت دارند نباید از محصولات حاوی پیرترین از جمله پرمترین استفاده کنند زیرا حاوی مواد مشتق شده از گل داودی می باشند.
اثر ضد شپش این محصولات بعد از شستن موها باقی نمی ماند. به علاوه هیچ یک از پیرترین های طبیعی نمی توانند تخم ها را به طور کامل از بین ببرند و 20 تا 30 درصد تخم ها بعد از درمان سالم باقی می مانند. به عبارت دیگر برای از بین بردن لاروهایی که از این تخم ها بیرون می آیند نیاز به درمان مجدد می باشد.
با توجه به چرخه زندگی شپش ها، بهترین زمان برای اعمال مجدد دارو روز نهم است.
ناگفته نماند پرمترین، پیرترین و برخی داروهای ضد شپش دیگر با اختلال در عملکرد سیستم عصبی شپش کار می کنند اما شپش ها می توانند با این اثر عصبی سازگار شوند، در برخی موارد مقاومت به پرمترین 1 درصد گزارش شده است و در برخی مناطق اثر بخشی این دارو به 20 تا 30 درصد کاهش یافته است.
لوسیون مالاتیون (0.5 درصد)
لوسیون مالاتیون 0.5 درصد از داروهای تجویزی است که تنها با نسخه پزشک در دسترس می باشد. هنگام استفاده باید لوسیون را روی موهای خشک مالیده و بگذارید 8 تا 12 ساعت بماند، سپس موها را بشویید.
این دارو در از بین بردن تخم های شپش موثر است و در اکثر موارد یک بار استفاده از آن کفایت می کند اما اگر بعد از درمان شپش زنده داخل موها دیده شود باید طی 7 تا 9 روز بعد مجددا از دارو استفاده شود.
این دارو برای کودکان 6 سال و بالاتر مناسب می باشد.
لازم به ذکر است مالاتیون قابل اشتعال است و ممکن است باعث سوختگی شیمیایی شود. بعد از استفاده اجازه دهید موها خود به خود خشک شوند و از سشوار، فر یا اتوی مو روی موهای خیس استفاده نکنید. همچنین دقت داشته باشید در نزدیکی کودک تحت درمان با این دارو سیگار نکشید.
لوسیون بنزیل الکل (5 درصد)
این محصول ضد شپش یک داروی تجویزی است که به صورت موضعی روی موها اعمال شده و باید بعد از 10 دقیقه شسته شود. این دارو تخم ها را از بین نمی برد و باید بعد از 9 تا 10 روز مجددا استفاده شود.
لوسیون بنزیل الکل در نوزادان و کودکان بالای 6 ماه قابل استفاده می باشد و اثر عصبی ندارد بلکه با ایجاد خفگی شپش سر را از بین می برد. همچنین ممکن است تحریک پوستی به دنبال داشته باشد.
سوسپانسیون موضعی اسپینوساد (0.9 درصد)
نوعی داروی تجویزی است که روی موهای خشک اعمال و بعد از 10 دقیقه شسته می شود.
این دارو از نوعی باکتری که به طور طبیعی در خاک وجود دارد ساخته شده و باعث فلج شدن و مردن شپش ها می شود، همچنین حاوی بنزیل الکل می باشد و برای درمان بی خطر و موثر شپش سر کاربرد دارد.
در اکثر موارد بعد از درمان اول، شپش ها به طور کامل از بین می روند و نیاز به استفاده از شانه مرطوب نیز نمی باشد.
استفاده از این دارو در کودکان بالای 6 ماه تایید شده اما ایمنی آن در کودکان کمتر از 4 سال اثبات نشده است.
لوسیون ایورمکتین (0.5 درصد)
این لوسیون ضد شپش تجویزی روی موهای خشک استفاده شده و 10 دقیقه بعد از اعمال شسته می شود.
عملکرد ایورمکتین به این صورت است که با افزایش کلرید در سلول های ماهیچه ای، شپش سر را فلج کرده و می کشد.
این دارو برای کودکان بالای 6 ماه قابل استفاده است. همچنین یک بار مصرف بوده و بعد از هر بار استفاده باید باقی مانده آن دور ریخته شود.
ناگفته نماند ایورمکتین برای برخی نژادهای سگ کشنده است و باید از حیوانات خانگی دور نگه داشته شود.
مراحل استفاده ایمن از محصولات ضد شپش
برای استفاده ایمن از محصولات ضد شپش مراحل زیر را در نظر داشته باشید :
- بعد از شستن محصول از روی مو و پوست سر از شانه ضد شپش برای جدا کردن شپش و تخم های مرده استفاده کنید. محصولات مختلف به زمان های مختلف برای شستن نیاز دارند
- محصولات را تنها روی پوست سر و موهای متصل به پوست سر اعمال کنید نه سایر بخش های بدن
- قبل از استفاده از این محصولات در کودکان خردسال با پزشک مشورت کرده تا درمان متناسب با سن و وزن کودک توصیه شود
- از داروها مطابق دستور درج شده روی برچسب دارو استفاده کنید و از مصرف بیش از حد اجتناب کنید مگر در مواردی که پزشک توصیه کرده باشد
- اعمال دارو به سر کودکان باید زیر نظر والدین و بزرگسالان انجام شود
اگر یکی از اعضای خانواده به شپش دچار شود لازم است موی سر سایر اعضا نیز بررسی شود و کسانی که در فاصله 1 سانتی متری پوست سرشان شپش زنده یا تخم دیده می شود باید تحت درمان قرار بگیرند.
پیشگیری از شپش
اقدامات زیر می تواند به کاهش خطر ابتلا به شپش سر در منزل کمک کند :
- به کودک خود یاد دهید در حین بازی از دست زدن به سر خود در مقابل سایر کودکان خودداری کند
- به کودک خود توصیه کنید کلاه، روسری و وسایلی همچون حوله، برس و هدفون خود را در اختیار سایر کودکان قرار ندهد
- شانه یا برس که توسط فرد آلوده به شپش استفاده شده را ضد عفونی کنید
- از استفاده از تخت، نیمکت، بالش، فرش و موارد مشابه مورد استفاده توسط فرد آلوده به شپش اجتناب کنید
- لوازمی که با سر فرد مبتلا به شپش تماس داشته مانند ملحفه و لباس های خشک را با آب داغ بشویید
- مبلمان و هر مکان دیگری که فرد آلوده به شپش قبلا روی آن ها نشسته را جارو برقی بکشید
- یک هفته بعد از استفاده از محصولات ضد شپش، موهای همه اعضای خانواده را از نظر وجود شپش بررسی کنید
- از سم پاشی و استفاده از آفت کش ها اجتناب کنید زیرا در صورت استنشاق می توانند سمی باشند
آیا کودکی که شپش دارد نباید مدرسه برود؟
در کل نیازی نیست کودک به دلیل شپش داشتن در خانه بماند اما در برخی مدارس سیاست کلی این است که تا زمانی که همه تخم های شپش داخل موهای کودک از بین نرود کودک اجازه بازگشت به مدرسه را ندارد.
کودکان مبتلا به شپش هنگام حضور در مدرسه باید به نکاتی توجه داشته باشند، به عنوان مثال باید کلاه خود را جدا از وسایل همکلاسی های خود قرار داده و از شانه، برس و سایر لوازم شخصی مرتبط با موی دیگران استفاده نکنند.
نیازی به دور ریختن کلاه، ملحفه و سایر پوشاک کودک نیست بلکه شستن وسایلی که از 2 روز قبل از تشخیص شپش استفاده شده اند کفایت می کند. برای شستن لازم است از آب داغ استفاده کرده و روی حرارت بالا خشک شوند.
وسایل غیر قابل شستشو را می توان به مدت 2 هفته در کیسه پلاستیکی در بسته قرار داد.
منبع: medicalnewstoday
