بیماری ناشی از تابش اشعه (به انگلیسی: Radiation sickness) نوعی مسمومیت ناشی از تشعشع است که در اثر قرار گرفتن در معرض اشعه رادیواکتیو ایجاد شده و می تواند به بدن آسیب های جبران ناپذیر وارد کند.
اگرچه قرار گرفتن کوتاه مدت در معرض اشعه اندک خطری برای سلامتی انسان ندارد اما در مورد تابش های دوز بالای اشعه لازم است موارد ایمنی رعایت شده و در صورت قرار گرفتن در معرض آن به سرعت به پزشک مراجعه شود.
در ادامه قصد داریم درباره بیماری ناشی از تابش اشعه و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
بیماری ناشی از تابش اشعه چیست؟
همان طور که همه ما می دانیم امروزه از تابش اشعه در زمینه های مختلف از جمله تکنیک های پزشکی، تولید الکتریسیته، ماندگاری بیشتر مواد غذایی، استریل کردن تجهیزات مختلف، تاریخ گذاری کربن در یافته های باستان شناسی و غیره استفاده می شود.
تابش یونیزان زمانی اتفاق می افتد که هسته اتمی یک اتم نا پایدار تجزیه شده و شروع به رهاسازی ذرات یونیزه کند.
در صورتی که سطح بالای این ذرات با مواد آلی همچون بافت انسانی تماس پیدا کند، در مدت زمان کوتاهی می تواند به بافت آسیب رسانده و به سوختگی، مشکلات خون، دستگاه گوارش، قلب و عروق و سیستم عصبی مرکزی، سرطان و گاهی حتی مرگ منجر شود.
اگرچه هنگام استفاده از تابش اشعه معمولا به طور کامل ایمنی سازی انجام می شود اما در هر حال استفاده از آن می تواند خطراتی به دنبال داشته باشد.
لازم به ذکر است تشعشع همواره در اطراف ما وجود دارد و با خیال راحت از آن در بسیاری از کاربردها استفاده می شود. با این حال حوادث هسته ای، محیط کار و برخی درمان های پزشکی همگی می توانند منبع بیماری های ناشی از اشعه باشند.
به علاوه هنگام بروز حوادثی شبیه زلزله فوکوشیما در ژاپن سال 2011 یا انفجار در چرنوبیل اوکراین سال 1986، تشعشعات می توانند خطرناک شوند.
اثر تابش اشعه با توجه به دوز آن ممکن است خفیف یا تهدید کننده زندگی باشد و هیچ درمانی برای آن وجود ندارد اما با ایجاد موانع خاص می توان از قرار گرفتن در معرض آن جلوگیری کرد. همچنین استفاده از برخی داروها ممکن است بتواند مقداری از این اشعه را از بدن خارج کند.
بیماری ناشی از تابش اشعه زمانی اتفاق می افتد که یک ماده رادیواکتیو ذراتی را منتشر کند که وارد بدن فرد شده و باعث آسیب شود. مواد رادیواکتیو مختلف ویژگی های متفاوت دارند و به روش های مختلف می توانند به مردم آسیب رسانده یا به آن ها کمک کنند. همچنین برخی از آن ها خطرناک تر از سایرین هستند.
در حالت معمولی از اشعه در یک محیط امن استفاده می شود و خطرناک شدن یا نشدن آن به موارد زیر بستگی دارد :
- نحوه استفاده از اشعه
- قدرت آن
- این که فرد هر چند وقت یک بار در معرض اشعه قرار می گیرد
- نوع مواجهه
- مدت زمان قرار گرفتن در معرض اشعه
به عنوان مثال دریافت یک دوز تابش در تکنیک تصویر برداری اشعه ایکس در حالت معمول خطرناک نیست، با این حال قسمت هایی از بدن که تحت اشعه ایکس قرار نمی گیرند با یک پیش بند سربی محافظت می شوند تا از قرار گرفتن غیر ضروری در معرض اشعه جلوگیری شود.
همچنین تکنسین هنگام شروع تصویر برداری اتاق را ترک می کند زیرا با این که یک دوز کوچک خطرناک نیست اما اگر فرد به صورت مکرر در معرض دوزهای کوچک قرار بگیرد ممکن است سلامتی اش به خطر بیفتد.
به عبارت دیگر بعید است یک دوز کم، ناگهانی و کوتاه مدت از اشعه مشکلی ایجاد کند اما دوزهای قوی، طولانی یا مکرر ممکن است مشکلاتی به همراه داشته باشند. در صورتی که اشعه به سلول های بدن صدمه بزند، آسیب آن برگشت ناپذیر خواهد بود و هر چه فرد بیشتر در معرض آن قرار بگیرد خطر بروز مشکلات سلامتی در او بیشتر می شود.
به همین دلیل افرادی که حدس می زنند در معرض تابش اشعه قرار گرفته اند لازم است در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنند.
چه مقدار تابش اشعه خطرناک است؟
دوز اشعه را می توان به روش های مختلف اندازه گیری کرد. برخی واحدهای اندازه گیری شامل خاکستری، سیورت، رم و راد می باشد که به شیوه های مشابه استفاده می شوند اما 1 راد معادل 0.01 خاکستری است.
عوارض ناشی از قرار گرفتن در معرض اشعه در سطوح مختلف به صورت زیر می باشد :
- کمتر از 30 راد : علائم خفیف در خون رخ می دهد
- از 30 تا 200 راد : ممکن است فرد بیمار شود
- از 200 تا 1000 راد : ممکن است فرد به شدت بیمار شود
- بیش از 1000 راد : کشنده می باشد
بیماری ناشی از تابش اشعه یا سندرم تشعشع حاد زمانی تشخیص داده می شود که :
- فرد بیش از 70 راد از منبع خارج از بدن دریافت کند
- دوز دریافتی روی کل بدن یا بیشتر قسمت های آن اثر گذاشته و به اندام های داخلی نفوذ کند
- دوز طی مدت زمان کوتاه (اغلب طی چند دقیقه) دریافت شود
افرادی که در معرض انفجارهای اتمی قرار می گیرند دو دوز تابش را تجربه می کنند. یک دوز در حین انفجار و دوز دوم زمانی که ذرات رادیواکتیو بعد از انفجار به سمت پایین شناور می شوند.
علائم بیماری ناشی از تابش اشعه
بیماری ناشی از تابش اشعه می تواند حاد باشد، به این معنا که بلافاصله بعد از قرار گرفتن در معرض اشعه رخ دهد یا مزمن باشد که در آن علائم به مرور زمان یا بعد از مدتی (احتمالا سال ها) ظاهر می شود.
علائم و نشانه های نوع حاد این بیماری عبارتند از :
- استفراغ، اسهال و حالت تهوع
- از دست دادن اشتها
- کسالت یا احساس ناخوشی
- سردرد
- ضربان قلب سریع
لازم به ذکر است علائم به دوز مصرف شده و تک دوز یا مکرر بودن آن بستگی دارد.
دوز کمتر از 30 راد می تواند به علائم زیر منجر شود :
- کاهش گلبول های سفید خون
- تهوع و استفراغ
- سردرد
دوز 300 راد ممکن است به موارد زیر منجر شود :
- ریزش موی موقت
- آسیب به سلول های عصبی
- آسیب به سلول های پوشش دهنده دستگاه گوارش
مراحل بیماری ناشی از تابش اشعه
علائم بیماری ناشی از تابش اشعه شدید معمولا در چهار مرحله رخ می دهد که عبارتند از :
- مرحله پرودومال : تهوع، استفراغ و اسهال که از چند دقیقه تا چند روز طول می کشد
- مرحله نهفته : به نظر می رسد علائم ناپدید شده و فرد بهبود می یابد
- مرحله آشکار : بسته به نوع قرار گرفتن در معرض تابش اشعه، این مرحله می تواند شامل مشکلات قلبی عروقی، گوارشی، خون سازی و سیستم عصبی مرکزی باشد
- بهبودی یا مرگ : ممکن است فرد به آهستگی بهبود پیدا کرده یا فوت کند
سلول های بنیادی خون ساز یا سلول های مغز استخوان سلول هایی هستند که تمام سلول های خونی دیگر از آن ها مشتق می شوند.
دوزهای مختلف، اثرات متفاوت
خطر بیماری ناشی از تابش اشعه به دوز آن بستگی دارد. به عنوان مثال در اطراف ما همیشه دوزهای بسیار کم اشعه وجود دارد که تاثیری روی سلامتی نمی گذارد.
نکته مهم دیگر این است که کدام ناحیه بدن در معرض اشعه قرار گرفته باشد. به عنوان مثال اگر کل بدن به مدت کوتاه در معرض 1000 راد اشعه قرار گیرد می تواند به مرگ فرد منجر شود، در حالی که اعمال دوزهای بسیار بالاتر از این مقدار به ناحیه کوچکی از بدن با خطر کمتری همراه می باشد.
فردی که در معرض یک دوز خفیف تابش اشعه قرار گرفته ممکن است به مدت چند ساعت تا چند روز علائم داشته باشد اما دوز مکرر یا حتی یک دوز نسبتا خفیف که در زمان رخداد علائم کمی ایجاد کرده یا علامتی نداشته ممکن است بعدا مشکلاتی ایجاد کند.
کسی که در معرض 3000 راد قرار می گیرد حالت تهوع و استفراغ تجربه می کند و ممکن است طی چند ساعت دچار گیجی و از دست دادن هوشیاری شود. همچنین 5 تا 6 ساعت بعد از مواجهه لرزش و تشنج رخ می دهد و در عرض 3 روز ممکن است فرد به کما رفته و فوت کند.
افرادی که در معرض دوزهای مکرر اشعه قرار می گیرند یا کسانی که به نظر می رسد بهبود می یابند ممکن است در طولانی مدت اثرات آن را تجربه کنند که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد :
- از دست دادن گلبول های سفید خون که مبارزه با عفونت را برای بدن سخت تر می کند
- کاهش پلاکت ها که خطر خونریزی داخلی یا خارجی را افزایش می دهد
- مشکلات باروری از جمله قطع شدن پریود و کاهش میل جنسی
- تغییر در عملکرد کلیه که می تواند در عرض چند ماه منجر به کم خونی، فشار خون بالا و سایر مشکلات شود
همچنین ممکن است فرد دچار قرمزی پوست، آب مروارید و مشکلات قلبی شود. قرار گرفتن موضعی در معرض اشعه می تواند تغییراتی در پوست، ریزش مو و احتمالا سرطان پوست را به دنبال داشته باشد. به علاوه تابش اشعه به برخی قسمت های بدن مانند روده خطرناک تر از قسمت های دیگر است.
ناگفته نماند اثرات تابش تجمعی بوده و آسیب به سلول ها غیر قابل برگشت می باشد.
منابع اشعه
قرار گرفتن در معرض تشعشعات می تواند در محل کار یا یک حادثه صنعتی، پرتو درمانی یا حتی به صورت عمدی رخ دهد.
با همه این ها اکثر مردم سالانه به طور متوسط در معرض حدود 0.62 راد یا 620 خاکستری هستند. نیمی از این اشعه از رادون موجود در هوا، زمین و پرتوهای کیهانی و نیم دیگر نیز از منابع پزشکی، تجاری و صنعتی ایجاد می شود. خوشبختانه این مقدار اشعه طی یک سال نمی تواند تاثیر خاصی روی سلامت افراد بگذارد.
سطوح تابش اشعه ناشی از تصویر برداری اشعه ایکس چندان بالا نیست اما در یک لحظه ایجاد می شود. جالب است بدانید :
- میزان دریافت اشعه هنگام استفاده از تکنیک اشعه ایکس قفسه سینه معادل 10 روز قرار گرفتن در معرض تابش اشعه است
- میزان دریافت اشعه هنگام انجام ماموگرافی معادل قرار گرفتن معمولی در معرض تابش اشعه به مدت 7 هفته می باشد
- تکنیک پت اسکن یا سی تی اسکن که در بخش پزشکی هسته ای استفاده می شود فرد را در معرض اشعه ای معادل 8 سال تابش قرار می دهد
- میزان دریافت اشعه هنگام انجام سی تی اسکن شکم و لگن معادل قرار گرفتن معمولی در معرض اشعه به مدت 3 سال است
ناگفته نماند پزشکی هسته ای برای هدف قرار دادن تیروئید در افراد مبتلا به اختلال تیروئید استفاده می شود. از دیگر درمان های پزشکی مبتنی بر اشعه می توان به پرتو درمانی در درمان سرطان اشاره کرد.
از سوی دیگر زندگی در ارتفاعات بالاتر مانند فلات نیو مکزیکو و کلرادو، سفر با هواپیما و همچنین گاز رادون در خانه ها همگی باعث می شوند افراد در معرض اشعه قرار بگیرند.
غذا نیز حاوی مقادیر کمی اشعه است. گفته شده همه ما به واسطه غذا و آبی که می نوشیم سالانه در معرض حدود 0.03 راد اشعه قرار می گیریم.
برخی فعالیت هایی که می توانند افراد را در معرض منابع تشعشع قرار دهند عبارتند از :
- تماشای تلویزیون
- پرواز با هواپیما
- عبور از اسکنر امنیتی
- استفاده از مایکروویو یا تلفن همراه
علاوه بر این افراد سیگاری نسبت به افراد غیر سیگاری بیشتر در معرض قرار دارند زیرا تنباکو حاوی ماده ای است که می تواند به پولونیوم 210 تبدیل شود.
لازم به ذکر است فضانوردان در معرض بیشترین سطح تابش نسبت به سایر افراد قرار دارند و ممکن است در یک ماموریت فضایی در معرض 25 راد اشعه قرار بگیرند.
پیشگیری از بیماری ناشی از تابش اشعه
آسیب ناشی از تشعشع غیر قابل برگشت است زیرا هنگامی که سلول ها آسیب می بینند خود را ترمیم نمی کنند. برای این مشکل هنوز هیچ راه حل پزشکی کشف نشده بنابراین افرادی که در معرض تابش اشعه قرار گرفته اند لازم است در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنند.
روش های درمانی احتمالی عبارتند از :
- بیرون آوردن تمام لباس ها
- شستشو با آب و صابون
- استفاده از یدید پتاسیم برای جلوگیری از جذب توسط تیروئید در صورت استنشاق یا بلع بیش از حد ید رادیواکتیو
- نیل فرنگی یا آبی پروس که به صورت کپسول داده می شود. این ماده شیمیایی می تواند سزیم و تالیم را در روده ها به دام بیاندازد و از جذب آن ها جلوگیری کند. این کار باعث می شود مواد از سیستم گوارش به سمت خارج از بدن دفع شوند
- فیلگراستیم یا نئوپوژن باعث افزایش رشد گلبول های سفید می شود. اگر تابش روی مغز استخوان تاثیر گذاشته باشد این روش می تواند کمک کننده باشد
بسته به نوع قرار گرفتن در معرض تابش، اشعه می تواند کل بدن را تحت تاثیر قرار دهد. در مورد درمان مشکلات قلبی عروقی، روده ای و سایر مشکلات، تکنیک درمانی مورد استفاده تنها علائم را هدف قرار می دهد.
کاهش احتمال قرار گرفتن در معرض تابش اشعه
توصیه های مفید برای کاهش قرار گرفتن در معرض تابش غیر ضروری عبارتند از :
- اجتناب از آفتاب در ساعات ظهر و استفاده از کرم ضد آفتاب و پوشیدن لباس هایی که پوست را می پوشانند
- استفاده از تکنیک های سی تی اسکن و اشعه ایکس تنها در شرایط ضروری (به خصوص در مورد کودکان)
- اطلاع به پزشک درباره بارداری یا احتمال باردار بودن قبل از انجام عکس برداری با اشعه ایکس، پت اسکن یا سی تی اسکن
سخن پایانی این که اجتناب کامل از قرار گرفتن در معرض پرتوها غیر ممکن است و خوشبختانه بیشتر منابع اشعه روی سلامتی تاثیر بسیار ناچیزی دارند.
منبع: medicalnewstoday
