فوبیا چیست؟

فوبیا (به انگلیسی: Phobias) نوعی اختلال اضطرابی آزار دهنده است که در آن فرد با قرار گرفتن در یک موقعیت یا مکان خاص یا با دیدن یک موجود زنده یا شی خاص دچار ترس شدید و غیر منطقی می شود.

افرادی که از یکی از انواع فوبیا رنج می برند تمام تلاش خود را می کنند تا از هر آن چه باعث ترس یا ایجاد حس خطر در آن ها می شود دوری کنند. این افراد می دانند ترس آن ها بی مورد است اما نمی توانند برای جلوگیری از آن کاری انجام دهند.

از آن جا که چنین ترس هایی می توانند در کار، مدرسه و روابط شخصی فرد اختلال ایجاد کنند در ادامه قصد داریم درباره این عارضه و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛

فوبیا چیست؟

فوبیا از اختلالات روانی و در واقع نوعی ترس اغراق آمیز و غیر منطقی است که معمولا یک عامل خاص یا حتی تصور آن باعث بروز علائم در فرد می شود. این تصور هراس انگیز معمولا از خود عامل ترس خطرناک تر است!

زمانی که فرد با عامل فوبیای خود روبرو می شود احساس ناراحتی شدید به او دست می دهد، تا جایی که ممکن است در عملکرد طبیعی او اختلال ایجاد کرده و در برخی موارد به حملات هراس منجر شود.

این عارضه زمانی تشخیص داده می شود که فرد شروع به دستکاری وضعیت زندگی خود برای جلوگیری از مواجه شدن با عوامل ترس می کند.

ترس ایجاد شده در این وضعیت از واکنش ترس طبیعی که در اکثر افراد ایجاد می شود شدیدتر است و فرد نیاز دارد از هر چیزی که باعث ایجاد اضطراب در او می شود دوری کند.

تاثیر فوبیا در فرد ممکن است از آزار دهنده تا به شدت ناتوان کننده باشد.

برخی منابع معتبر فوبیا را به سه نوع اصلی تقسیم می کنند که عبارتند از :

1. فوبیای خاص

این نوع فوبیا نوعی ترس شدید و غیر منطقی از یک عامل محرک خاص می باشد که به آن فوبیای ساده نیز گفته می شود زیرا با یک محرک قابل تشخیص (مانند مار) مرتبط می باشد که ممکن است در زندگی روزمره فرد رخ ندهد.

به همین دلیل این نوع فوبیا روی زندگی روزمره فرد تاثیر چندانی ندارند.

2. فوبیای اجتماعی یا اضطراب اجتماعی

این نوع فوبیا شامل ترس عمیق از تحقیر شدن توسط مردم و مورد قضاوت دیگران قرار گرفتن در موقعیت های اجتماعی می باشد. این افراد از حضور در اجتماعات بزرگ وحشت دارند اما نباید آن را با کم رویی و خجالتی بودن اشتباه گرفت.

3. آگورافوبیا

در این نوع فوبیا فرد از موقعیت های خاص که فرار از آن ها دشوار است (مثلا حضور در آسانسور یا خارج شدن از منزل) دچار وحشت شدید می شود. این عارضه معمولا با ترس از فضای باز اشتباه گرفته می شود در حالی که ممکن است در فضاهای کوچک مانند آسانسور یا اتوبوس و غیره نیز رخ دهد.

لازم به ذکر است افراد مبتلا آگورافوبیا (برزن هراسی) بیشتر در معرض خطر اختلال هراس قرار دارند.

به اضطراب اجتماعی و آگورافوبیا فوبیای پیچیده نیز گفته می شود زیرا عامل محرک آن ها به راحتی تشخیص داده نمی شود.

افراد مبتلا به فوبیای پیچیده ممکن است نتوانند به راحتی از بروز این موقعیت ها جلوگیری کنند. مثلا این که فرد اصلا از خانه خارج نشود یا از حضور در اجتماع اجتناب کند چندان ساده نیست.

علائم فوبیا

فرد مبتلا به فوبیا ممکن است علائم زیر را تجربه کند، این علائم در اکثر موارد فوبیا دیده می شود :

احساس اضطراب غیر قابل کنترل زمانی که فرد در معرض عامل ترس قرار می گیرد
این احساس که به هر قیمتی باید از منبع آن ترس اجتناب شود
عدم عملکرد درست در مواجهه با عامل محرک
فرد می داند ترس او غیر منطقی، غیر معقول و اغراق آمیز است اما نمی تواند احساساتش را کنترل کند

زمانی که فرد در معرض عامل فوبیای خود قرار می گیرد احساس وحشت و اضطراب شدیدی تجربه می کند. برخی علائم فیزیکی ناشی از این احساسات عبارتند از :

تعریق
تنفس غیر طبیعی
تپش قلب
لرزش
گر گرفتگی یا لرز
احساس خفگی
درد یا تنگی قفسه سینه
احساس دل شوره یا نگرانی
درد و سوزن سوزن شدن
دهان خشک
سردرگمی و عدم تشخیص جهت
حالت تهوع
سرگیجه
سردرد

فرد به راحتی و با فکر کردن به عامل فوبیای خود دچار اضطراب می شود. در مورد کودکان کوچک تر نیز والدین متوجه می شوند فرزندشان بیشتر گریه می کند، بیش از حد به پدر و مادر خود می چسبد یا پشت والدین خود یا یک شی پنهان می شود.

فوبیای پیچیده

فوبیای پیچیده نسبت به فوبیای خاص تاثیر بسیار بیشتری روی سلامت فرد می گذارد.

به عنوان مثال کسانی که دچار آگورافوبیا هستند ممکن است از انواع دیگر فوبیا نیز رنج ببرند. این موارد می تواند شامل مونوفوبیا یا ترس از تنها ماندن و کلاستروفوبیا یا ترس از گیر افتادن در فضاهای بسته باشد. در موارد شدید، فرد مبتلا به آگورافوبیا به ندرت از خانه خارج می شود.

انواع فوبیا

شایع ترین انواع فوبیای خاص در ایالات متحده عبارتند از :

کلاستروفوبیا (تنگا هراسی) یا ترس از قرار گرفتن در فضاهای محدود و کوچک
ایروفوبیا یا ترس از پرواز
آراکنوفوبیا یا ترس از عنکبوت
فوبیای رانندگی یا ترس از رانندگی با ماشین
امتوفوبیا یا ترس از استفراغ
اریتروفوبیا یا ترس از سرخ شدن
هیپوکندری یا ترس از بیمار شدن
زوفوبیا یا ترس از حیوانات
آکوافوبیا یا ترس از آب
آکروفوبیا یا ترس از ارتفاع
فوبیای خون، آسیب دیدگی و تزریق
اسکالافوبیا یا ترس از پله برقی
تونل فوبیا یا ترس از تونل

لیست فوبیاهای خاص تنها به موارد ذکر شده محدود نمی شود و افراد ممکن است تقریبا در هر زمینه ای دچار فوبیا شوند. به علاوه با تغییر جامعه لیست فوبیاهای احتمالی ممکن است تغییر کند. به عنوان مثال نوموفوبیا به ترس از نداشتن تلفن همراه یا رایانه گفته می شود.

علت فوبیا

شروع فوبیا بعد از سن 30 سالگی معمولا غیر عادی است. این وضعیت اغلب در دوران کودکی، نوجوانی یا اوایل بزرگسالی شروع می شود.

فوبیا ممکن است نتیجه قرار گرفتن در یک تجربه استرس زا، یک رخداد دلهره آور یا داشتن والدین یا اعضای خانواده مبتلا به یک نوع فوبیا باشد که در این حالت کودک آن را یاد می گیرد.

فوبیای خاص

این نوع فوبیا معمولا قبل از سن 4 تا 8 سالگی رخ می دهد و در برخی موارد ممکن است نتیجه یک تجربه آسیب زا باشد.

به عنوان مثال کلاستروفوبیا نوعی فوبیای خاص است که با گذشت زمان و بعد از تجربه نا خوشایندی که کودک از قرار گرفتن در فضای کوچک داشته است ایجاد می شود.

علاوه بر این فوبیاهایی که در دوران کودکی شروع می شوند ممکن است گاهی با مشاهده و تقلید از فوبیای یکی از اعضای خانواده به وجود بیایند. به عنوان مثال کودکی که مادرش از آراکنوفوبیا رنج می برد بیشتر احتمال دارد دچار همان نوع فوبیا شود.

فوبیای پیچیده

کشف علت دقیق بروز آگورافوبیا یا اضطراب اجتماعی به تحقیقات بیشتری نیاز دارد اما در حال حاضر محققان معتقد هستند که فوبیای پیچیده نتیجه ترکیبی از تجربیات زندگی، شیمی مغز و ژنتیک می باشد.

همچنین ممکن است بازتابی از عادات انسان های اولیه باشد، زیرا در آن زمان فضاهای باز و افراد غریبه نسبت به امروز تهدید بیشتری برای امنیت فرد محسوب می شدند.

نحوه عملکرد مغز در فوبیا

برخی از مناطق مغز رویدادهای خطرناک یا بالقوه کشنده را ذخیره کرده و به یاد می آورند و در صورتی که فرد در آینده با چنین رویدادهایی مواجه شود، این مناطق مغزی حافظه استرس زا را گاهی بیش از یک بار بازیابی می کنند که باعث می شود بدن دوباره همان واکنش را نشان دهد.

در فوبیا مناطقی از مغز که با ترس و استرس مقابله می کنند رویداد هراس انگیز را درست بازیابی نمی کنند.

تحقیقات نشان داده فوبیا معمولا با آمیگدال که پشت غده هیپوفیز در مغز قرار گرفته مرتبط می باشد. این بخش باعث ترشح هورمون های مبارزه یا فرار در فرد می شود که بدن و ذهن را در وضعیت به شدت هوشیار و استرسی قرار می دهند.

درمان فوبیا

فوبیا تا حد زیادی قابل درمان است و افراد مبتلا به آن تقریبا همیشه از اختلال خود اطلاع دارند که این مسئله به تشخیص کمک زیادی می کند.

صحبت با روانشناس یا روان پزشک اولین قدم موثر برای درمان فوبیاهایی است که قبلا توسط خود فرد تشخیص داده شده اند.

با این حال تا زمانی که این اختلال مشکلات شدیدی ایجاد نکند، بسیاری از افراد با دوری کردن از منبع ترس سعی می کنند آن را کنترل کنند و در بسیاری از موارد نیازی به اقدام برای درمان پزشکی آن نمی باشد.

در برخی موارد دوری و اجتناب دائمی از عوامل محرک بعضی از انواع فوبیا امکان پذیر نیست، این مسئله به خصوص در فوبیاهای پیچیده بیشتر شایع می باشد. در این موارد لازم است با یک روانشناس یا روان پزشک مشورت شود.

اکثر فوبیاها را می توان با درمان مناسب بر طرف کرد اما این طور نیست که بتوان یک روش درمانی برای همه موارد فوبیا به کار برد. شیوه درمان باید برای فرد مناسب باشد تا موثر واقع شود.

پزشک یا روانشناس ممکن است از روش هایی همچون رفتار درمانی، دارو درمانی یا ترکیبی از هر دو برای این منظور استفاده کند که هدف آن کاهش علائم ترس و اضطراب و کمک به مدیریت واکنش ها نسبت به عامل فوبیا می باشد.

دارو درمانی

پزشک معمولا برای درمان فوبیا از داروهای زیر استفاده می کند :

1. مسدود کننده های بتا

این داروها علائم فیزیکی اضطراب همراه با فوبیا را کاهش می دهند و برخی عوارض جانبی آن ها ممکن است شامل ناراحتی معده، خستگی، بی خوابی و سرد شدن انگشتان باشد.

2. داروهای ضد افسردگی

مهار کننده های باز جذب سروتونین که معمولا برای افراد مبتلا به فوبیا تجویز می شوند روی سطح سروتونین در مغز تاثیر گذاشته و خلق و خو را بهبود می بخشند.

برخی عوارض این داروها در روزهای اول مصرف شامل حالت تهوع، مشکلات خواب و سردرد می باشد.

در صورت اثر بخش نبودن مهار کننده های باز جذب سروتونین، احتمالا یک داروی مهار کننده مونو آمین اکسیداز برای فوبیای اجتماعی تجویز خواهد شد. افرادی که از این گروه دارویی استفاده می کنند ممکن است لازم باشد از برخی مواد غذایی اجتناب کنند.

برخی عوارض جانبی این گروه دارویی در روزهای ابتدایی مصرف شامل سر گیجه، ناراحتی معده، بی قراری، سردرد و بی خوابی می باشد.

مصرف داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای مانند کلومیپرامین یا آنافرانیل نیز می تواند به کاهش علائم فوبیا کمک کند.

عوارض جانبی اولیه این داروها ممکن است شامل خواب آلودگی، تاری دید، یبوست، مشکلات ادراری، ضربان نامنظم قلب، خشکی دهان و لرزش باشد.

3. آرام بخش ها

بنزودیازپین ها نمونه ای از داروهای آرام بخش هستند که ممکن است برای فوبیا تجویز شوند. این داروها به کاهش علائم اضطراب کمک می کنند اما افرادی که سابقه اعتیاد به الکل دارند نباید از داروهای آرام بخش استفاده کنند.

در سال 2020 سازمان غذا و دارو روی هشدار در مورد مصرف بنزودیازپین ها تاکید بیشتری داشته زیرا استفاده از این داروها می تواند به اعتیاد دارویی منجر شده و ترک آن با عوارض کشنده همراه باشد.

از آن جا که مصرف این داروها همراه با الکل، مواد مخدر و موارد مشابه ممکن است حتی به مرگ منجر شود لازم است کاملا مطابق دستور پزشک مصرف شوند.

رفتار درمانی

برخی گزینه های رفتار درمانی برای رفع فوبیا عبارتند از :

1. مواجهه درمانی

این تکنیک به افراد مبتلا به فوبیا کمک می کند تا نحوه واکنش خود به منبع ترس را تغییر دهند.

در این روش فرد به تدریج و طی یک سری مراحل تشدید شونده در معرض عامل فوبیای خود قرار می گیرد. به عنوان مثال فرد مبتلا به ایروفوبیا یا ترس از پرواز با هواپیما ممکن است مراحل زیر را تحت نظر متخصص انجام دهد :