عدم تحمل لاکتوز (به انگلیسی: Lactose intolerance) نوعی بیماری گوارشی با علائم آزار دهنده است که طی آن بدن قادر به تجزیه نوعی قند طبیعی به نام لاکتوز نمی باشد. این ماده معمولا در محصولات لبنی مانند شیر و ماست یافت می شود.
از جمله علائم عدم تحمل لاکتوز می توان به نفخ، گاز و اسهال اشاره کرد و از آن جا که این مسئله به دلیل کمبود تولید آنزیم لاکتاز در روده کوچک رخ می دهد به آن عارضه کمبود لاکتاز نیز گفته می شود.
در ادامه قصد داریم درباره عدم تحمل لاکتوز و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
عدم تحمل لاکتوز چیست؟
زمانی که روده کوچک از تولید آنزیم لاکتاز برای هضم و تجزیه لاکتوز جلوگیری کند، قند طبیعی لاکتوز به صورت هضم نشده وارد روده بزرگ می شود و به دنبال آن باکتری هایی که معمولا در روده بزرگ حضور دارند با لاکتوز هضم نشده تداخل پیدا کرده و علائمی همچون نفخ، گاز و اسهال ایجاد می شود.
لاکتوز نوعی ماده قندی است که در شیر و همچنین محصولات لبنی مانند پنیر و بستنی یافت می شود. آنزیم لاکتاز نیز آنزیم مورد نیاز برای تجزیه لاکتوز در بدن می باشد که در افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز، تولید آن تا حد قابل توجهی کاهش می یابد.
این عارضه جدی نیست اما علائم ناخوشایندی دارد که معمولا بین 30 دقیقه تا 2 ساعت بعد از خوردن شیر یا سایر محصولات لبنی حاوی لاکتوز ظاهر می شود.
ناگفته نماند عدم تحمل لاکتوز با عارضه حساسیت به شیر تفاوت دارد. در حساسیت به شیر، بدن به پروتئین های موجود در شیر واکنش نشان می دهد در حالی که در عدم تحمل لاکتوز این مسئله در مورد قند طبیعی موجود در شیر رخ می دهد. حساسیت به شیر می تواند به علائم شدید از جمله آنافیلاکسی منجر شود.
تخمین زده شده حدود 68 درصد مردم در سراسر جهان در هضم لاکتوز مشکل دارند.
علت عدم تحمل لاکتوز
بدن برای تجزیه قند طبیعی لاکتوز و تبدیل آن به موادی همچون گالاکتوز و گلوکز از آنزیم لاکتاز استفاده می کند. این آنزیم توسط روده کوچک تولید و گلوکز ایجاد شده طی این فرایند وارد جریان خون می شود.
اگر سطح لاکتاز تولید شده در بدن کم باشد لاکتوز به خوبی تجزیه نشده و به جای ورود به جریان خون، به روده بزرگ منتقل می شود. باکتری های موجود در روده بزرگ هنگام روبرو شدن با محصولات حاوی لاکتوز، گاز بیشتری تولید می کنند که می تواند به ناراحتی و سایر علائم ناخوشایند در فرد منجر شود.
لازم به ذکر است در برخی نواحی اکثر افراد حامل ژن خاصی هستند که به آن ها امکان هضم لاکتوز را می دهد. به عنوان مثال عدم تحمل لاکتوز در افراد بومی کشورهای اروپایی یا کسانی که خانواده آن ها بومی اروپا هستند کمتر دیده می شود.
برخی افراد معتقد هستند نوشیدن شیر در انسان ها طبیعی نیست زیرا انسان تنها پستانداری است که با این که در دوران کودکی از شیر گرفته می شود در طول عمر خود به مصرف شیر ادامه می دهد. این افراد بر این باور هستند که عدم تحمل لاکتوز در واقع یک بیماری نیست بلکه واکنش طبیعی بدن به شیر محسوب می شود.
انواع عدم تحمل لاکتوز
عدم تحمل لاکتوز اغلب ارثی است و چند نوع دارد که عبارتند از :
- کمبود لاکتاز اولیه : متداول ترین نوع عدم تحمل لاکتوز و یک عارضه ژنتیکی است که علائم آن معمولا زمانی که نوزاد از شیر گرفته شده و شروع به مصرف مواد جامد می کند ظاهر می شود. در این شرایط تولید لاکتاز در بدن افت کرده و به علائم گوارشی مرتبط با عدم تحمل لاکتوز منجر می شود
- کمبود لاکتاز مادرزادی : در این نوع فرد با نوع خاصی از جهش ژنتیکی متولد شده که باعث می شود تولید لاکتاز در بدن بسیار کاهش یافته یا اصلا تولید نشود
- کمبود لاکتاز خانوادگی : این نوع زمانی رخ می دهد که بدن فرد به اندازه کافی لاکتاز تولید می کند اما به دلایلی لاکتوز برای جذب در جریان خون تجزیه نمی شود
در برخی افراد سطح لاکتاز از سنین پایین کاهش می یابد اما علائم عدم تحمل لاکتوز تا سنین بالاتر ظاهر نمی شود.
علاوه بر موارد ذکر شده وضعیتی به نام کمبود لاکتاز ثانویه وجود دارد که در آن کاهش تولید لاکتاز به دلیل وجود مشکل در روده کوچک می باشد، برخی علل احتمالی این مسئله عبارتند از :
- عمل جراحی روده
- بیماری کرون
- کولیت زخمی
- شیمی درمانی
- بیماری سلیاک
- التهاب معده ای و روده ای
- سندرم روده تحریک پذیر
در صورتی که بیماری زمینه ای مزمن باشد (مانند بیماری کرون) عدم تحمل لاکتوز ناشی از آن نیز اغلب طولانی مدت خواهد بود، اما در شرایطی که عدم تحمل لاکتوز به دلیل ابتلا به یک بیماری کوتاه مدت مانند التهاب معده ای و روده ای رخ دهد معمولا طی چند روز یا چند هفته از بین می رود.
علائم عدم تحمل لاکتوز
افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز معمولا بعد از مصرف شیر یا لبنیات حاوی لاکتوز علائم گوارشی ناخوشایندی تجربه می کنند.
علائم می تواند از ناراحتی های خفیف تا واکنش های شدید متغیر باشد. این مسئله تا حد زیادی به میزان تولید آنزیم لاکتاز در بدن و میزان مصرف لاکتوز توسط فرد بستگی دارد.
سطح تحمل در افراد مختلف متفاوت می باشد اما بسیاری از افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز می توانند بدون بروز علائم، مقادیر اندک لاکتوز مصرف کنند.
برخی از شایع ترین علائم عدم تحمل لاکتوز شامل موارد زیر می باشد :
- نفخ
- درد و گرفتگی شکم
- حالت تهوع
- اسهال
- آروغ زدن
همچنین فرد مبتلا ممکن است طی 30 دقیقه تا 2 ساعت بعد از مصرف لاکتوز به طور ناگهانی تمایل به استفاده از حمام پیدا کند.
از آن جا که اسهال مزمن می تواند باعث کم آبی بدن شود، افرادی که دچار این علامت می شوند باید آب و مایعات فراوان بنوشند.
تشخیص عدم تحمل لاکتوز
پزشک به افرادی که مشکوک به عدم تحمل لاکتوز هستند توصیه می کند یک دفترچه مواد غذایی تهیه کرده و غذاهایی که با مصرف آن ها دچار برخی علائم گوارشی می شوند یادداشت کنند. این اطلاعات به بیمار و پزشک کمک می کند تا مواد غذایی ایجاد کننده علائم را شناسایی کنند.
همچنین معمولا پیشنهاد می شود فرد برای مدتی از رژیم غذایی فاقد لاکتوز استفاده کرده و دقت کند که آیا در این دوره علائم بهبود پیدا می کند یا خیر.
پزشک برای تشخیص این عارضه می تواند از برخی آزمایش ها نیز کمک بگیرد، از جمله :
- تست تنفسی هیدروژن : در این آزمایش فرد یک شب ناشتا بوده و صبح روز بعد محلول حاوی لاکتوز مصرف می کند، سپس پزشک سطح هیدروژن موجود در هوای بازدم او را اندازه گیری می کند. بالا بودن هیدروژن نشان دهنده عدم تحمل لاکتوز می باشد
- تست تحمل لاکتوز : در این آزمایش فرد محلول لاکتوز مصرف کرده، سپس پزشک از خون او نمونه گیری و سطح قند موجود در خون را اندازه گیری می کند. اگر سطح قند خون قبل و بعد از تست تغییر نکرده باشد به معنای این است که بدن لاکتوز را به درستی تجزیه نکرده و فرد احتمالا به عدم تحمل لاکتوز مبتلا می باشد
- آزمایش مدفوع : انجام دو آزمایش قبل برای نوزادان مناسب نیست، به همین دلیل برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز در نوزادان معمولا از آزمایش مدفوع استفاده می شود. بالا بودن سطح استات و سایر اسیدهای چرب در مدفوع می تواند نشانه ابتلا به عدم تحمل لاکتوز باشد
پزشک باید احتمال ابتلای فرد به سایر بیماری هایی که ممکن است علائم مشابه تولید کنند (مانند بیماری التهابی روده، سندرم روده تحریک پذیر و بیماری سلیاک) را بررسی کرده و در صورت نیاز آزمایش های لازم برای رد کردن آن ها نیز انجام دهد.
درمان عدم تحمل لاکتوز
برای جلوگیری از علائم این عارضه لازم است فرد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز شدید از مصرف شیر و فراورده های آن مانند بستنی و سایر مواد غذایی فراوری شده حاوی پودر شیر و پروتئین وی اجتناب کند.
اجتناب از لاکتوز ممکن است نیاز به آزمایش و خطا داشته باشد، خوشبختانه توجه به برچسب مواد غذایی می تواند کمک کننده باشد زیرا محصولات حاوی لاکتوز باید برچسبی داشته باشند که نشان دهد حاوی شیر هستند.
بسیاری از افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز می توانند تا 10 گرم لاکتوز یا حدود یک لیوان شیر را بدون بروز علائم قابل توجه تحمل کنند. برای افزایش سطح تحمل بهتر است مصرف این محصولات در طول روز پخش شده و تا حد امکان به همراه وعده های غذایی باشد.
پزشک در صورت نیاز مصرف مکمل های آنزیم لاکتاز را پیشنهاد می دهد تا لاکتوز موجود در شیر و فراورده های شیری بهتر تجزیه شود. این مسئله احتمال بروز علائم عدم تحمل لاکتوز را کاهش می دهد.
عدم تحمل لاکتوز و تغذیه
علائم عدم تحمل لاکتوز رابطه بسیار نزدیکی با تغذیه و مواد غذایی مصرفی دارد. همان طور که قبلا اشاره شده لاکتوز معمولا در بیشتر انواع شیر و محصولات لبنی از جمله شیر اکثر پستانداران (به جز پستانداران دریایی) حضور دارد.
به علاوه از محصولات شیری در بسیاری از فراورده های غذایی فراوری شده استفاده می شود، اگرچه محصولات لبنی مختلف بسته به نحوه فراوری می توانند حاوی مقادیر مختلف لاکتوز باشند.
به طور کلی همه محصولات حاوی شیر، لاکتوز، پروتئین وی، کشک، محصولات جانبی شیر و شیر خشک بدون چربی حاوی لاکتوز هستند. مواد غذایی زیر نیز معمولا مقداری لاکتوز در خود گنجانده اند :
- کیک و بیسکویت
- سس پنیر
- سوپ خامه
- کاستارد
- شیر کاکائو
- پنکیک
- خاگینه
- پای کیش (نوعی شیرینی)
افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز برای جلوگیری از بروز علائم لازم است قبل از خرید هر گونه محصول غذایی، برچسب درج شده روی آن را با دقت بررسی کنند زیرا برخی مواد غذایی ممکن است حاوی لاکتوز پنهان باشند که از جمله آن ها می توان به نان ها، غلات صبحانه، مارگارین، سوپ های آماده، آبنبات ها، برخی گوشت های فراوری شده، سس سالاد و سس مایونز اشاره کرد.
حدود 20 درصد داروها مانند قرص های جلوگیری از بارداری، داروهای بدون نسخه و داروهای درمان اسید معده نیز حاوی لاکتوز می باشند.
محصولات جایگزین لبنیات
در بسیاری از جوامع، محصولات لبنی منبع مهم مواد مغذی از جمله کلسیم، پروتئین، ویتامین های B12، A و D محسوب می شوند، به همین دلیل حذف این محصولات از رژیم غذایی تنها در صورتی امکان پذیر است که مواد مغذی مهم بدن از طریق منابع دیگر تامین شود.
لازم به ذکر است مواد مغذی موجود در بسیاری از محصولات جایگزین از جمله شیر سویا، شیر بادام و پنیرهای جایگزین با ویتامین ها تقویت می شوند.
برخی منابع غیر لبنی عبارتند از :
- کلسیم : جلبک دریایی، آجیل و دانه ها، لوبیاها، پرتقال، انجیر، کینوا، تاج خروس، برگ کولارد، بامیه، شلغم زرد، کلم بروکلی، برگ قاصدک، کلم کیل و محصولات غنی شده مانند آب پرتقال و شیرهای گیاهی
- ویتامین A : هویج، کلم بروکلی، سیب زمینی شیرین، روغن جگر ماهی کاد، جگر، اسفناج، کدو تنبل، گرمک، تخم مرغ، زردآلو، پاپایا، انبه و نخود فرنگی
- ویتامین D : قرار گرفتن در معرض نور آفتاب طبیعی، مصرف برخی ماهی های چرب، زرده تخم مرغ، روغن جگر ماهی، برخی شیرهای گیاهی غنی شده و سایر محصولات غنی شده از جمله بسیاری از غلات صبحانه
- شیر بدون لاکتوز : افرادی که از علائم شدید عدم تحمل لاکتوز رنج می برند باید برچسب محصولات مصرفی خود را بررسی کنند و مطمئن شوند که سطح لاکتوز موجود در آن ها صفر (نه فقط کاهش یافته) است. ناگفته نماند شیرهای گیاهی پروتئین کمتری نسبت به شیر گاو دارند
در پایان توصیه می شود قبل از ایجاد هر گونه تغییر قابل توجه در رژیم غذایی خود با پزشک مشورت کنید.
منبع: medicalnewstoday
