دیسفاژی (مشکل بلع) چیست؟

دیسفاژی یا مشکل در بلع (به انگلیسی: Dysphagia) از مشکلاتی است که در اثر ناتوانی در بلع آسان غذا یا مایعات ایجاد می شود.

این وضعیت ممکن است به دلایل مختلف از جمله ابتلا به برخی بیماری های خاص رخ دهد و می تواند با علائم دیگری نیز همراه باشد.

در ادامه قصد داریم درباره دیسفاژی و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛

دیسفاژی چیست؟

دیسفاژی وضعیتی است که فرد مبتلا به آن در بلع غذا یا مایعات دچار مشکل می شود و ممکن است حین تلاش برای قورت دادن غذا یا نوشیدن مایعات دچار خفگی شود.

این مسئله در همه موارد نشان دهنده یک بیماری خاص نیست بلکه ممکن است موقتی بوده و خود به خود رفع شود.

گفته شده از هر 25 نفر یک نفر در زندگی خود ممکن است دچار دیسفاژی شود.

علت دیسفاژی

طی فرایند بلع طبیعی 50 جفت ماهیچه و عصب نقش دارند که به بلعیدن کمک می کنند و مشکل در هر یک از آن ها می تواند اختلالاتی را در بلع افراد ایجاد کند.

برخی از اختلالات مربوط به مشکل بلع عبارتند از :

رفلاکس اسید و بیماری رفلاکس معده به مری : علائم رفلاکس اسید زمانی ایجاد می شود که محتویات معده به مری برگردد و علائمی مانند سوزش سر دل، درد معده و آروغ ایجاد شود
سوزش سر دل : این وضعیت نوعی احساس سوزش در قفسه سینه است که اغلب با مزه تلخ در گلو یا دهان همراه است
اپی گلوتیت : به بافت التهابی در اپی گلوت گفته می شود که یک وضعیت جدید و حتی تهدید کننده زندگی است و لازم است فرد به صورت اورژانسی تحت درمان قرار بگیرد
گواتر : تیروئید غده ای در گردن است و وضعیتی که باعث افزایش اندازه تیروئید می شود گواتر نامیده می شود
ازوفاژیت : به التهاب مری گفته می شود که می تواند در اثر رفلاکس اسید یا مصرف برخی داروها ایجاد شود
سرطان مری : زمانی اتفاق می‌ افتد که یک تومور بد خیم یا سرطانی در پوشش مری ایجاد شود که می‌ تواند باعث مشکل در بلع شود
هرپس ازوفاژیت : این عارضه توسط ویروس هرپس سیمپلکس نوع 1 ایجاد شده و می تواند درد قفسه سینه و مشکل در بلع به دنبال داشته باشد
هرپس سیمپلکس لبیالیس عود شونده : این عارضه که به نام تبخال دهانی نیز شناخته شده شامل عفونت ناحیه دهان است که توسط ویروس هرپس سیمپلکس ایجاد می شود
ندول تیروئید : توده ای است که در غده تیروئید ایجاد شده و می تواند جامد یا پر از مایع و منفرد یا به صورت گروهی باشد
مونونوکلئوز عفونی : به گروهی از علائم که معمولا توسط ویروس اپشتین بار ایجاد می شوند گفته می شود
دیورتیکول زنکر : یک بیماری نادر که در آن یک ساختار کیسه مانند بین حلق و مری ایجاد شده و بلع را دشوار می کند
گزش مار : نیش مار سمی یک اورژانس پزشکی است و باید سریع تحت درمان قرار بگیرد زیرا حتی نیش مارهای بی خطر نیز می توانند به واکنش های آلرژیک یا عفونت منجر شوند

سایر بیماری هایی که ممکن است باعث مشکلات بلع شوند عبارتند از :

سکته
زوال عقل
سرطان سر، گردن یا گلو
سابقه پرتو درمانی یا شیمی درمانی در گردن یا گلو برای درمان سرطان
آسیب سر
اختلالات عصبی مانند بیماری پارکینسون
دیستروفی عضلانی

علائم دیسفاژی

دیسفاژی ممکن است با علائم دیگری نیز همراه باشد، از جمله :

خارج شدن آب از دهان
خشن شدن صدا
حس این که چیزی در گلو گیر کرده است
استفراغ
کاهش وزن غیر منتظره
سوزش سر دل
سرفه یا احساس خفگی هنگام بلع
درد هنگام بلع
مشکل در جویدن غذاهای جامد
پنومونی مکرر
خارج شدن غذا از بینی

این علائم ممکن است باعث شود فرد :

از غذا خوردن اجتناب کند
وعده های غذایی کامل نداشته باشد
اشتهای خود را از دست بدهد

کودکانی که هنگام غذا خوردن در بلع مشکل دارند ممکن است :

از خوردن برخی غذاها خودداری کنند
غذا یا مایعات از دهان آن ها بیرون بریزد
استفراغ کنند
هنگام غذا خوردن دچار مشکل تنفسی شوند
بدون هیچ دلیل خاصی وزن کم کنند

تشخیص دیسفاژی

برای تشخیص دقیق دیسفاژی لازم است درباره علائم و زمان شروع آن ها با پزشک صحبت شود.

پزشک برای این منظور معاینه فیزیکی انجام داده و دهان فرد را بررسی می کند تا هر گونه ناهنجاری ها یا ورم را شناسایی کند. ممکن است طی این فرایند نیاز به سایر آزمایش ها نیز باشد، از جمله:

اشعه ایکس باریم

اشعه ایکس باریم معمولا برای بررسی وضعیت داخل مری و شناسایی ناهنجاری یا انسداد استفاده می شود.

برای این منظور ابتدا فرد مایع یا قرص حاوی یک رنگ خاص را بلعیده و پزشک با مشاهده تصاویر ایجاد شده، نحوه عملکرد مری را بررسی و هر گونه اشکال، ضعف یا نا هنجاری در این ناحیه را شناسایی می کند.

فلوروسکوپی ویدیویی

نوعی تکنیک رادیولوژی است که توسط آسیب شناس گفتار و زبان تجویز شده و در آن از نوعی اشعه ایکس به نام فلوروسکوپی استفاده می شود. تصاویر به دست آمده فازهای دهانی، حلقی و مری را نشان می دهد.

در این تکنیک لازم است فرد مواد مختلف با غلظت های گوناگون از پوره گرفته تا جامدات و مایعات رقیق و غلیظ ببلعد. در این خوراکی ها از رنگ خاصی استفاده شده که فرایند عبور غذا و مایعات را نشان می دهد و تیم پزشکی می تواند از این اطلاعات برای تشخیص ضعف و اختلال عملکرد عضلانی استفاده کند.

تست ارزیابی آندوسکوپی عملکردی بلع (فیز)

در این روش میزان توانایی فرد در بلع ارزیابی می شود و به پزشک اجازه می دهد تا بافت های مختلف غذا، قوام مایع و موارد دیگر را آزمایش کند تا شدت دیسفاژی و نحوه درمان آن را مشخص کند.

آندوسکوپی

پزشک ممکن است برای بررسی دقیق مری از آندوسکوپی استفاده کند. در طول این معاینه یک لوله انعطاف پذیر بسیار نازک و دوربین دار وارد دهان و مری می شود و جزئیات دقیقی را در اختیار پزشک قرار می دهد.

لازم به ذکر است آندوسکوپی با لوله محکم و سفت نیاز به آرام بخش دارد. به علاوه پزشک معمولا طی آندوسکوپی نمونه برداری نیز انجام می دهد.

مانومتری

مانومتری روش تهاجمی دیگری است که ممکن است برای بررسی وضعیت داخل مری استفاده شود.

در این روش فشار ماهیچه های گلو هنگام بلعیدن بررسی می شود و پزشک لوله ای را وارد مری می کند تا فشار ماهیچه ها هنگام انقباض اندازه گیری شود.

درمان دیسفاژی

برخی مشکلات بلع قابل پیشگیری نبوده و لازم است تحت درمان قرار بگیرند. برای این منظور لازم است برای ارزیابی بلع به یک آسیب شناس گفتار زبان مراجعه شود. آسیب شناس بعد از بررسی وضعیت ممکن است موارد زیر را توصیه کند :

تغییرات رژیم غذایی
تمرینات بلع اوروفارنکس برای تقویت عضلات
تکنیک های جایگزین بلع
تغییراتی در وضعیت بدن که لازم است هنگام غذا خوردن رعایت شود

ناگفته نماند دائمی شدن مشکلات بلع می تواند به سوء تغذیه و کم آبی بدن به خصوص در افراد بسیار جوان و افراد مسن منجر شود.

به علاوه ممکن است فرد عفونت های تنفسی مکرر و پنومونی آسپیراسیون را تجربه کند که همگی از عوارض جدی و تهدید کننده زندگی هستند و باید به طور قطعی درمان شوند.

بسته به این که چه بیماری باعث مشکل بلع در فرد شده ممکن است درمان های مختلف تجویز شود که به صورت زیر می باشند :

آشالازی : اگر این بیماری باعث بروز مشکل بلع شده باشد احتمالا از روشی به نام اتساع مری برای بزرگ کردن مری استفاده می شود که طی آن یک بالون کوچک در مری قرار داده شده و بعدا برداشته می شود
ضایعه غیر طبیعی در مری : ممکن است برای برداشتن این ضایعه و بافت اسکار نیاز به عمل جراحی باشد
رفلاکس اسید یا زخم : ممکن است برای درمان این اختلالات به داروهای تجویزی و همچنین رژیم غذایی خاص نیاز باشد
داروها : اگر مشکل بلع به رفلاکس مرتبط باشد داروهای خوراکی تجویزی می توانند به کاهش اسید معده کمک کنند. برای ازوفاژیت ائوزینوفیلیک احتمالا کورتون و برای اسپاسم مری شل کننده های عضلات تجویز خواهد شد

در دیسفاژی شدید یا حاد احتمالا فرد در بیمارستان بستری می شود و درمان های زیر را دریافت می کند:

لوله تغذیه : ممکن است لازم باشد فرد غذا را از طریق لوله دریافت کند که در این حالت غذا به طور مستقیم وارد معده شده و مری را دور می زند
اصلاح رژیم غذایی : ممکن است تا زمان بهبودی کامل دیسفاژی از تغییر رژیم غذایی (مانند استفاده از رژیم غذایی مایع) برای جلوگیری از کم آبی و سوء تغذیه استفاده شود

درمان خانگی

گاهی پزشک توصیه می کند فرد در منزل نیز اقداماتی انجام دهد، از جمله :

تمرینات عضلانی : ممکن است تمرین‌ هایی برای تقویت عضلات ضعیف صورت یا بهبود هماهنگی عضلات توسط پزشک به فرد داده شود که در منزل انجام دهد
غذا خوردن در یک موقعیت خاص : گاهی اوقات با تغییر موقعیت سر می توان راحت تر غذا را بلعید. به عنوان مثال ممکن است لازم باشد فرد هنگام غذا خوردن سر خود را به یک طرف بچرخاند یا مستقیم به سمت جلو نگاه کند
تهیه غذا به روش متفاوت : ممکن است برای بلع راحت تر لازم باشد غذا به روش‌ های خاصی تهیه شود. به عنوان مثال اگر فرد نمی تواند مایعات رقیق را قورت دهد احتمالا غلیظ کننده به نوشیدنی هایش اضافه شود
اجتناب از برخی غذاها : ممکن است لازم باشد از خوردن برخی غذاها یا نوشیدنی های سرد یا گرم خودداری شود

رژیم غذایی

در برخی مناطق دنیا شرکت هایی اقدام به تولید مواد غذایی با بافت اصلاح شده برای افراد مبتلا به دیسفاژی کرده اند که باید بافت و غلظت خاص و استاندارد داشته باشد.

لازم به ذکر است استانداردهای جهانی IDDSI دارای 5 سطح یا درجه غلظت هستند که از درجه 0 (غلظت بسیار کم) تا درجه 4 (قوام و غلظت پودینگ مانند) متغیر می باشد.

از سوی دیگر الین آشیل (نویسنده کتاب آشپزی دیسفاژی) نکات خوبی درباره رژیم غذایی مناسب برای این بیماری ارائه داده است، از جمله :

ظرف و فنجان کوچک برای بیمار انتخاب کنید زیرا برداشتن لقمه های کوچک تر برای افرادی که به مشکل بلع دچار هستند بسیار مهم است
همواره به بافت غذا فکر کنید و سعی کنید آن را جذاب تر جلوه دهید
روی طعم و عطر غذا دقت داشته باشید. این کار باعث می شود بافت های نرم و غیر جذاب غذاها به چشم نیاید و اشتهای فرد افزایش یابد
محیط غذاخوری را زیبا کنید و چیدمان دلنشین، گل آرایی و محیطی آرامش بخش داشته باشید

توجه داشته باشید دیسفاژی با ریشه عصبی ممکن است با دیسفاژی ناشی از علل دیگر تفاوت داشته باشد.

به علاوه برخی مواد غذایی که ممکن است برای افراد مبتلا به این بیماری مشکل زا باشند عبارتند از :

نخود و ذرت : این نوع مواد غذایی ممکن است به پشت گلو غلتیده و خطر خفگی داشته باشند مگر این که با دقت به صورت پوره یا فرنی آماده شوند
گوشت : جویدن گوشت ممکن است دشوار باشد و در گلو یا مری گیر کند. بنابراین لازم است از قبل به بهترین شیوه آماده سازی شود
برنج : این ماده غذایی ممکن است در گلو گیر کرده و وارد مجرای تنفسی شود، بنابراین لازم است به درستی آماده سازی شود
بستنی : قوام بستنی با آب شدن تغییر می کند و ممکن است برای افرادی که مشکل بلع دارند بیش از حد رقیق شود
نان : افراد دوست دارند خیلی زود نان را قورت دهند اما گلوله های آن می تواند در مجاری تنفسی گیر کند
کره بادام زمینی : مصرف کره بادام زمینی ممکن است برای افرادی که مشکل بلع دارند سخت باشد و در صورت تنفس (استنشاق در مسیر هوایی) راه های هوایی را مسدود کند که با مانور هایملیخ (خارج سازی جسم خارجی به روش درست) نیز برطرف نمی شود
سبزیجات پخته شده حاوی فیبر : از جمله این سبزیجات می توان به کلم، کلم بروکسل و مارچوبه اشاره کرد
میوه های تازه : جویدن میوه هایی مانند سیب و گلابی دشوار است. همچنین بهتر است از میوه‌ های رشته‌ ای و با پالپ بالا مانند آناناس یا پرتقال اجتناب شود مگر این که به درستی تهیه شوند

انواع دیسفاژی

فرایند بلع دارای 4 مرحله می باشد که عبارتند از :

آماده سازی دهانی
دهانی
حلقی
مری

مشکل بلع یا دیسفاژی را می توان به دو نوع کلی تقسیم کرد که عبارتند از :

اوروفارنکس (که در آن مشکل در سه فاز اول رخ داده است)
مری

1. اوروفارنکس

دیسفاژی اوروفارنکس معمولا به دلیل اختلال در اعصاب و ماهیچه های گلو ایجاد می شود. این اختلالات می توانند ماهیچه‌ ها را ضعیف کرده و بلعیدن بدون احساس خفگی را برای فرد دشوار کنند.

این نوع دیسفاژی اغلب از بیماری هایی که معمولا سیستم عصبی مرکزی را تحت تاثیر قرار می دهند نشات می گیرد، از جمله :