بیماری گوچر چیست؟

بیماری گوچر (به انگلیسی: Gaucher’s disease) نوعی بیماری ارثی ناشی از کمبود آنزیم است که می تواند به طیف وسیعی از علائم از جمله ورم شکم، کم خونی و کبودی های مکرر منجر شود.

این بیماری در واقع نتیجه نوعی جهش ژنتیکی است و فرد مبتلا به آن به صورت ارثی فاقد آنزیم خاصی به نام آنزیم گلوکوسربروزیداز می باشد.

در ادامه قصد داریم درباره بیماری گوچر و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛

بیماری گوچر چیست؟

بیماری گوچر به گروه بیماری های ذخیره ای لیزوزومال تعلق دارد و شایع ترین نوع شناسایی شده در این گروه می باشد.

این عارضه به دلیل جهش در کروموزوم 1 رخ داده که باعث می شود بدن فرد فاقد آنزیم یا پروتئینی به نام گلوکوسربروزیداز باشد. این پروتئین نوعی چربی یا لیپید به نام گلوكوزیل سرامید را به قند و چربی های ساده تجزیه می کند تا به عنوان انرژی مورد استفاده قرار گیرد.

عدم تجزیه لیپید به تجمع آن در داخل سلول های مغز، مغز استخوان، ریه ها، طحال و کبد منجر می شود که اختلال عملکردی این اندام ها را به دنبال دارد. لیپید ممکن است در ماکروفاژها که نوعی گلبول سفید هستند نیز تجمع پیدا کند.

آنزیم گلوکوسربروزیداز در لیزوزوم ها که نوعی ساختارهای کیسه مانند در داخل سلول ها هستند قرار گرفته است. لیزوزوم ها ضایعات بدن را به مواد ساده تر تجزیه می کنند تا سلول ها از آن ها برای تولید مواد جدید یا دفع آن ها استفاده کنند.

در صورت عدم وجود این آنزیم، ضایعات در سلول ها تجمع کرده و افزایش بیش از حد آن باعث اختلال در عملکرد سلول ها می شود که مشکلات جدی در سلامتی به دنبال دارد.

از دیگر بیماری های ذخیره لیزوزومی می توان به بیماری پمپه، هانتر، فابری و هارلر اشاره کرد.

گفته شده بیماری گوچر می تواند 1 نفر از 50 هزار نفر تا 100 هزار نفر را تحت تاثیر قرار دهد.

علائم بیماری گوچر

به طور کلی سه نوع بیماری گوچر وجود دارد که علائم و نشانه های اصلی آن ها شامل بزرگ شدن کبد و طحال، بیماری استخوان و تعداد کم پلاکت و هموگلوبین می باشد اما همه افراد مبتلا علائم یکسانی تجربه نمی کنند.

شایع ترین علامت این بیماری بزرگ شدن طحال است که گاهی هیچ ناراحتی برای فرد ایجاد نکرده و گاهی باعث تورم، احساس پری یا درد شکم می شود.

این مسئله می تواند در عملکرد پلاکت ها و گلبول های قرمز خون نیز اختلال ایجاد کند زیرا طحال مرکز پردازش این سلول ها است. ناگفته نماند پایین بودن سطح پلاکت و گلبول های قرمز در بدن باعث خستگی، کبودی آسان و خونریزی می شود.

نوع 1

شایع ترین نوع بیماری گوچر است و از هر 10 مورد ابتلا به این بیماری 9 مورد را شامل می شود. در این نوع علائم شدت کمتری داشته و بیماری روی مغز اثر نمی گذارد.

در این بیماری شدت علائم و سن شروع در بین افراد مختلف متفاوت است و ممکن است در دوران کودکی یا بزرگسالی تشخیص داده شود.

برخی علائم و نشانه های بیماری گوچر نوع 1 عبارتند از :

کم خونی که باعث خستگی و کمبود انرژی و استقامت می شود
ترومبوسیتوپنی یا تعداد کم پلاکت خون که یکی از علائم آن خونریزی بینی است
پوکی استخوان که علائمی همچون درد استخوان، ضعیف شدن استخوان، گشاد شدن استخوان های بالای مفصل زانو و آسیب به مفاصل به ویژه در لگن و شانه ها را به دنبال دارد
آسیب کبدی از جمله بزرگ شدن کبد و لکه های زرد در چشم

سایر مشکلات این نوع عبارتند از :

بلوغ دیر رس
بزرگ شدن طحال
مشکلات ریوی

کمبود پلاکت ها باعث طولانی شدن زمان لخته شدن خون شده و احتمال بروز کبودی و خونریزی را افزایش می دهد.

نوع 2

نوع 2 نادرترین و شدیدترین نوع بیماری گوچر است که علائم مشابه نوع 1 دارد اما روی سیستم عصبی نیز تاثیر می گذارد.

این نوع که به نام فرم حاد نورونوپاتیک نوزادی نیز شناخته شده از هر 20 مورد 1 مورد را شامل می شود و ناهنجاری هایی در ساقه مغز و آسیب جدی مغزی ایجاد می کند که به سرعت پیشرفت می کند.

علائم معمولا در سن 3 تا 6 ماهگی ظاهر می شود و علاوه بر علائم نوع 1 می تواند شامل موارد زیر باشد :

رشد ضعیف
آپنه خواب که در آن تنفس به طور موقت در طول خواب متوقف می شود
تشنج و حرکات تند و سریع
سفتی
مشکل در مکیدن و بلعیدن

نوع 2 فرم کشنده بیماری گوچر است و اکثر کودکان مبتلا به آن بیش از 2 سال زنده نمی مانند.

نوع 3

نوع 3 از نوع 1 کمتر رخ داده اما از نوع 2 شایع تر است و علائم آن اغلب در دوران کودکی یا نوجوانی ظاهر می شود. این نوع آهسته تر از نوع 2 پیشرفت کرده و معمولا به آن بیماری نورونوپاتیک مزمن گوچر گفته می شود.

در این نوع نیز ممکن است آسیب مغزی رخ دهد اما شدت آن به اندازه نوع 2 نیست.

نوع 3 علاوه بر علائم و نشانه های نوع 1 ممکن است شامل موارد زیر باشد :

تاخیر در رشد شناختی
تشنج
زوال عقل
تشنج
حرکات غیر طبیعی چشم
انقباض عضلانی
هماهنگی بدن ضعیف

بیماری نوربوتنین گوچر یکی از انواع نوع 3 است که علائم آن ممکن است تا بزرگسالی ظاهر نشود. همچنین بیماری پری ناتال لتال گوچر شدیدترین زیر مجموعه نوع 3 است که عوارض آن قبل از تولد یا در دوران نوزادی ایجاد شده و علائم آن شامل تورم گسترده و مشکلات پوستی و عصبی می باشد. این عارضه معمولا قبل از تولد یا چند روز بعد از تولد باعث مرگ نوزاد می شود.

علت بیماری گوچر

بیماری گوچر به دلیل جهش مغلوب در ژن GBA رخ می دهد که در کروموزوم 1 واقع شده است.

بدن انسان در حالت طبیعی دارای دو نسخه از این ژن است که به بدن می گویند آنزیم گلوکوسربروزیداز تولید کند و در شرایط عادی هر دو نسخه به درستی کار می کنند.

لازم به ذکر است اگر یک نسخه از این ژن معیوب باشد فرد به بیماری گوچر مبتلا نمی شود زیرا تنها یک ژن سالم می تواند به اندازه کافی آنزیم تولید کند اما این فرد حامل بیماری خواهند بود و می تواند به صورت ژنتیکی آن را به فرزند خود انتقال دهد.

اگر هر دو والدین حامل بیماری باشند احتمال ابتلای فرزند آن ها به این بیماری به صورت زیر خواهد بود :

25 درصد احتمال به ارث بردن هر دو ژن معیوب و ابتلا به بیماری گوچر
50 درصد احتمال به ارث بردن یک ژن معیوب و حامل بیماری شدن
25 درصد احتمال به ارث بردن ژن های سالم و عدم ابتلا و عدم حامل بودن بیماری گوچر

به عبارت دیگر فرد ناقل بیماری گوچر تنها می تواند ژن معیوب را و نه لزوما بیماری را منتقل کند.

تشخیص بیماری گوچر

اگر علائم و نشانه‌ ها حاکی از ابتلای فرد به بیماری گوچر باشد یا فرد سابقه خانوادگی این بیماری را داشته باشد لازم است به متخصص ژنتیک ارجاع داده شود.

از طریق آزمایش خون می توان سطح پایین آنزیم گلوکوسربروزیداز را شناسایی کرد.

در آزمایش ژنتیک نیز 4 مورد از شایع ترین جهش های ژنتیکی یعنی N370S، L444P، 84gg و IVS2[+1] و برخی جهش های ژنتیکی کمتر شایع جستجو می شود اما نتایج آن قابل اعتماد نیست زیرا طیف وسیعی از جهش های ژنتیکی وجود دارد که با بیماری گوچر ارتباط داشته و هنوز شناخته نشده اند.

میزان دقت نتایج آزمایش ژنتیک برای این 4 جهش بین 90 تا 95 درصد در تشخیص بیماری در جمعیت یهودی اشکنازی و 50 تا 60 درصد در جمعیت عمومی می باشد.

به طور کلی می توان گفت ترکیب نتیجه آزمایش ژنتیک و آزمایش خون آنزیم به تشخیص دقیق بیماری گوچر کمک می کند.

به علاوه اگر خانم با یک ژن معیوب باردار شود با کمک غربال گری های قبل از تولد زیر می توان احتمال ابتلای جنین به این بیماری را تا حدی پیش بینی کرد :

آمنیوسنتز سلول های مایع آمنیوتیک را آزمایش می کند
آزمایش CVS بافت جفت را آزمایش می کند

آزمایش ژنتیک قبل از لقاح نیز می‌ تواند احتمال داشتن فرزند مبتلا به بیماری گوچر برای زوجین را پیش‌ بینی کند. کسانی که سابقه خانوادگی این بیماری را دارند یا از تبار یهودی اشکنازی هستند ممکن است لازم باشد در این باره با مشاور ژنتیک مشورت کنند.

درمان بیماری گوچر

هیچ درمانی برای بیماری گوچر وجود ندارد اما استفاده از تکنیک های درمانی می تواند به کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی فرد کمک کند.

برای بیماران مبتلا به بیماری گوچر نوع 2 جایگزین درمانی آنزیمی در دسترس است اما هیچ درمان موثری برای آسیب شدید مغزی احتمالی وجود ندارد.

برخی از بیماران مبتلا به نوع 1 خفیف ممکن است نیازی به درمان نداشته باشند اما باید به طور دوره ای تحت نظر قرار بگیرند. در بیماران مبتلا به نوع 1 یا 3 استفاده از برخی تکنیک های درمانی ممکن است کمک کننده باشد.

آنزیم درمانی جایگزین

در این تکنیک کمبود گلوکوسربروزیداز با گلوکوسربروزیداز نو ترکیب وریدی یا ایمی گلوسیراز جایگزین می شود.

این روش برای بسیاری از بیماران مبتلا به نوع 1 و 3 مفید است و می تواند از بزرگ شدن کبد و طحال جلوگیری کرده و تعداد پلاکت های خون را بهبود ببخشد. هدف اصلی از این تکنیک کاهش علائم و تلاش برای جلوگیری از عوارض غیر قابل برگشت است.

روش SRT

هدف از این تکنیک کاهش تولید و تجمع مواد زائد در سلول‌ ها است و به کاهش ضایعاتی که یک سلول در صورت بروز کمبود آنزیم گلوکوسربروزیداز تولید می کند کمک می کند.

در این زمینه داروی میگلوستات توسط سازمان غذا و داروی آمریکا به عنوان داروی خوراکی تجویزی برای بزرگسالان مبتلا به نوع 1 خفیف تا متوسط تایید شده است.

تولید کنندگان این دارو توصیه کرده اند بیماران تنها زمانی از آن استفاده کنند که از روش آنزیم درمانی جایگزین استفاده نکرده یا حداقل 6 ماه از دوره استفاده آن ها گذشته باشد.

خانم هایی که قصد بارداری دارند یا در دوره بارداری یا شیردهی به سر می برند نیز نباید از این دارو استفاده کنند.

پیوند مغز استخوان

در پیوند مغز استخوان که به عنوان پیوند سلول های بنیادی نیز شناخته می شود، مغز استخوان آسیب دیده در بیمار مبتلا به بیماری گوچر با سلول های بنیادی مغز استخوان سالم جایگزین می شود.

لازم به ذکر است مغز استخوان یک بافت اسفنجی است که در مرکز تو خالی برخی از استخوان ها یافت می شود و سلول های خونی از جمله گلبول های قرمز و سفید و پلاکت ها را تولید می کند.

پیوند مغز استخوان تنها در موارد شدید بیماری گوچر مورد استفاده قرار می گیرد و در آن خطر عوارض جدی از جمله عفونت و پس زدن پیوند وجود دارد.

عوارض بیماری گوچر

بیماری گوچر یک بیماری پیش رونده است و به تدریج پیشرفت می کند. عوارض این بیماری به نوع علائم و شدت آن بستگی دارد.

به عنوان مثال پوکی استخوان ناشی از گوچر می تواند به افزایش خطر شکستگی، درد و سایر مشکلات منجر شود و خطر خونریزی را افزایش دهد که می تواند روی جنبه های مختلف سلامتی تاثیر بگذارد.

برخی عوارض احتمالی دیگر عبارتند از :

سرطان : گفته شده افراد مبتلا به بیماری گوچر بیشتر در معرض ابتلا به سرطان لوزالمعده، ملانوم بد خیم و لنفوم غیر هوچکین قرار دارند اما خطر افزایش سایر انواع سرطان در آن ها وجود ندارد. به گفته بنیاد ملی گوچر خطر ابتلا به میلوما و سرطان کبد نیز در این بیماران افزایش می یابد
بیماری پارکینسون : طبق مطالعه ای ممکن است ارتباطی بین این بیماری با پارکینسون وجود داشته باشد

عوارض مرتبط با نوع 2 گوچر می تواند شدید باشد که برخی از آن ها عبارتند از :