فتق (به انگلیسی: Hernia) زمانی رخ می دهد که از طریق سوراخی در عضله یا بافتی که اندامی را در جای خود نگه داشته به آن اندام فشار وارد شود.
فتق به محض ایجاد شدن کشنده یا تهدید کننده زندگی نمی باشد اما وضعیتی نیست که خود به خود درمان شود، بنابراین لازم است حتما برای درمان آن اقداماتی صورت گیرد که از جمله آن ها می توان به عمل جراحی اشاره کرد.
در ادامه قصد داریم درباره فتق، انواع، علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
فتق چیست؟
فتق به وضعیتی گفته می شود که در آن به یکی از اندام های بدن به دلیل وجود سوراخی در عضله یا بافت اطراف آن فشار وارد شود. به عنوان مثال در مورد روده ها ممکن است از ناحیه ضعیف شده ای در دیواره شکم این فشار ایجاد شود.
فتق به دلایل گوناگون ظاهر می شود و انواع مختلف دارد که بسیاری از آن ها در ناحیه شکم، بین قفسه سینه و باسن رخ می دهند، اگرچه ممکن است در بخش های بالای ران و کشاله ران نیز ایجاد شوند.
انواع فتق
فتق انواع مختلف دارد که در ادامه به برخی از شایع ترین آن ها اشاره خواهیم کرد :
1. فتق اینگوینال (فتق مغبنی)
شایع ترین نوع فتق است و زمانی رخ می دهد که از یک نقطه ضعیف شده یا پارگی در دیواره پایین شکم (اغلب در کانال اینگوینال) به روده فشار وارد شود.
کانال اینگوینال در کشاله ران قرار دارد. این ناحیه در مردان کانالی است که از شکم به کیسه بیضه می رسد و در زنان حاوی یک رباط است که به نگه داشتن رحم در جای خود کمک می کند.
لازم به ذکر است فتق اینگوینال در مردان شایع تر است زیرا بیضه ها مدت کوتاهی پس از تولد از این کانال پایین می آیند و کانال باید تقریبا به طور کامل پشت آن ها بسته شود اما گاهی کانال به درستی بسته نمی شود و یک ناحیه ضعیف در این نقطه باقی می ماند که به فتق منجر می شود.
2. فتق هیاتال
فتق هیاتال زمانی اتفاق می افتد که بخشی از معده از طریق دیافراگم به داخل حفره قفسه سینه فرو برود. دیافراگم ناحیه ای عضلانی است که با انقباض و کشیدن هوا به داخل ریه ها به تنفس کمک کرده و اندام های شکم را از اندام های قفسه سینه جدا می کند.
این فتق بیشتر در افراد بالای 50 سال دیده می شود و در کودکان معمولا از یک ناهنجاری مادرزادی بدو تولد نشات می گیرد.
فتق هیاتال تقریبا همیشه باعث رفلاکس معده به مری می شود که در آن محتویات معده به سمت عقب و به مری نشت کرده و باعث احساس سوزش می شود.
3. فتق ناف
فتق ناف که کودکان و نوزادان را تحت تاثیر قرار می دهد زمانی ایجاد می شود که روده ها از طریق دیواره شکم در ناحیه نزدیک ناف برآمده شوند.
در این نوع فتق احتمالا والدین متوجه یک برآمدگی در ناف یا نزدیک ناف کودک به خصوص زمانی که گریه می کند می شوند و تنها نوعی است که در اکثر موارد با قوی تر شدن عضلات دیواره شکم به صورت خود به خود از بین می رود.
فتق ناف معمولا زمانی که کودک 1 یا 2 ساله است رخ می دهد و در صورتی که تا سن 5 سالگی از بین نرود برای درمان آن به عمل جراحی نیاز است.
ناگفته نماند بزرگسالان نیز ممکن است دچار فتق ناف شوند که علت آن فشار مکرر به شکم به دلیل مشکلاتی همچون چاقی، مایع در شکم (آسیت) یا بارداری می باشد.
4. فتق شکمی
فتق شکمی زمانی اتفاق می افتد که مقداری بافت از سوراخی در ماهیچه های شکم بیرون بزند. در این صورت زمانی که فرد دراز می کشد اندازه فتق کاهش می یابد.
اگرچه فتق شکمی می تواند از بدو تولد وجود داشته باشد اما معمولا در دوره های بعدی زندگی رخ می دهد و برخی عوامل ایجاد کننده آن شامل چاقی، بارداری و فعالیت شدید می باشد.
این نوع فتق ممکن است در محل برش جراحی نیز ایجاد شود که در این صورت به آن فتق برشی گفته می شود و علت آن جای زخم یا ضعف عضلات شکم در محل جراحی می باشد.
علائم فتق
شایع ترین علامت فتق برآمدگی یا برجستگی در ناحیه آسیب دیده است. به عنوان مثال در فتق اینگوینال ممکن است فرد متوجه یک توده در دو طرف استخوان شرمگاهی (جایی که کشاله ران و ران به هم می رسند) شود.
همچنین احتمالا زمانی که فرد دراز می کشد این توده ناپدید شده و زمانی که ایستاده، خم شده یا سرفه می کند معمولا می تواند با لمس کردن آن را احساس کند. گاهی نیز فرد در ناحیه اطراف توده ناراحتی و درد دارد.
برخی انواع فتق مانند فتق هیاتال علائم خاص تری دارند که می تواند شامل سوزش سر دل، مشکل در بلع و درد قفسه سینه باشد.
با وجود این در بسیاری از موارد فتق بدون علامت است و فرد از آن مطلع نمی شود تا زمانی که در یک معاینه پزشکی به دلایل دیگر به وجود آن پی ببرد.
علت فتق
فتق در اثر ضعف و فشار عضلانی ایجاد می شود و بسته به علت آن می تواند به سرعت یا طی یک دوره زمانی طولانی رخ دهد.
برخی دلایل شایع ضعف یا کشیدگی عضلانی که می توانند به فتق منجر شوند عبارتند از :
- بیماری مادرزادی که در طول رشد جنین در رحم رخ می دهد و از بدو تولد وجود دارد
- سن بالا
- آسیب ناشی از جراحت یا جراحی
- ورزش شدید یا بلند کردن وزنه های سنگین
- سرفه مزمن یا بیماری مزمن انسدادی ریه
- بارداری به خصوص داشتن چند قلو
- یبوست که باعث می شود هنگام اجابت مزاج به ناحیه شکمی فشار وارد شود
- اضافه وزن یا چاقی
- آسیت
علاوه بر این عوامل خطر زای خاصی وجود دارند که احتمال ابتلا به فتق را افزایش می دهند، از جمله :
- نوزاد نارس یا وزن کم هنگام تولد
- سن بالا
- سرفه مزمن (احتمالا به دلیل افزایش مکرر فشار شکمی)
- فیبروز کیستیک
- بارداری
- یبوست مزمن
- اضافه وزن یا چاقی
- سیگار کشیدن که باعث ضعیف شدن بافت همبند می شود
- سابقه شخصی یا خانوادگی فتق
تشخیص فتق
پزشک برای تشخیص ابتدا معاینه فیزیکی انجام داده و برآمدگی در ناحیه شکم یا کشاله ران را که ممکن است هنگام ایستادن، سرفه یا فشار زیاد بزرگ تر شود بررسی می کند. سپس سابقه پزشکی فرد را چک کرده و سوالاتی می پرسد که شامل موارد زیر است :
- اولین بار چه زمانی متوجه برآمدگی در این ناحیه شدید؟
- آیا علائم دیگری تجربه کرده اید؟
- آیا فکر می کنید ممکن است عامل خاصی باعث بروز آن شده باشند؟
- سبک زندگی تان چگونه است؟ آیا شغل شما شامل بلند کردن اجسام سنگین است؟ آیا به شدت ورزش می کنید؟ وزنه برداری را به صورت حرفه ای انجام می دهید یا تفریحی؟ آیا سابقه سیگار کشیدن دارید؟
- آیا سابقه شخصی یا خانوادگی فتق دارید؟
- آیا در ناحیه شکم یا کشاله ران خود عمل جراحی داشته اید؟
پزشک ممکن است از آزمایش های تصویر برداری زیر نیز برای کمک به تشخیص استفاده کند :
- سونوگرافی شکم که در آن از امواج صوتی با فرکانس بالا برای ایجاد تصویری از ساختارهای داخل بدن استفاده می شود
- سی تی اسکن شکم که طی آن از ترکیب اشعه ایکس با فناوری کامپیوتری، تصویری از ناحیه مورد نظر ایجاد می شود
- اسکن ام آر آی شکم که در آن با ترکیبی از آهن رباهای قوی و امواج رادیویی تصویر ایجاد می شود
اگر پزشک به فتق هیاتال مشکوک باشد ممکن است از آزمایش های دیگری برای بررسی وضعیت داخل معده استفاده کند، از جمله:
- اشعه ایکس دستگاه گوارش که طی آن پزشک مایعی حاوی دیاتریزوات مگلومین/دیاتریزوات سدیم یا محلول باریم مایع به بیمار می دهد. این مایعات باعث می شوند تصاویر اشعه ایکس واضح تری به دست بیاید
- آندوسکوپی که در آن پزشک لوله دوربین داری را از طریق گلو به مری و معده می فرستد تا وضعیت این نواحی بدن بررسی شود
درمان فتق
مهم است که با علائم فتق آشنا باشید و در صورتی که به آن مشکوک شده اید به پزشک مراجعه کنید زیرا فتق درمان نشده به خودی خود از بین نمی رود و می تواند عوارض کشنده به دنبال داشته باشد.
پزشک با بررسی نوع و علائم فتق بهترین گزینه درمانی را پیشنهاد خواهد داد. گاهی با توجه به شرایط فرد تصمیم می گیرد تنها برای جلوگیری از عوارض احتمالی، فتق را زیر نظر گرفته و اقدام خاصی انجام ندهد.
در برخی موارد پوشیدن خرپا ممکن است به کاهش علائم فتق کمک کند. خرپا یک زیرپوش حمایتی است که برای نگه داشتن فتق در جای خود مفید است. توصیه می شود برای اطمینان از درست جا گرفتن آن حتما قبل از استفاده با پزشک مشورت شود.
در مورد فتق هیاتال مصرف داروهای بدون نسخه و داروهای تجویزی کاهنده اسید معده می توانند ناراحتی را تسکین داده و علائم را بهبود بخشند که از جمله آن ها می توان به آنتی اسیدها، مسدود کننده های گیرنده H2 و مهار کننده های پمپ پروتون اشاره کرد.
به طور کلی با مراقبت های پزشکی اولیه و تغییر سبک زندگی می توان علائم را به حداقل رساند، با این حال عمل جراحی تنها راه موثر برای درمان فتق محسوب می شود.
درمان خانگی
فتق با روش های خانگی درمان نمی شود اما با برخی تکنیک ها می توان علائم آن را کاهش داد.
به عنوان مثال افزایش مصرف فیبر ممکن است به رفع یبوست کمک کند. همان طور که می دانید افرادی که دچار یبوست هستند در حین اجابت مزاج زور زیادی می زنند و همین مسئله خطر بروز فتق را تشدید کند. برخی مواد غذایی پر فیبر شامل غلات کامل، میوه ها و سبزیجات می باشد.
تغییر در رژیم غذایی نیز می تواند به کاهش علائم فتق هیاتال کمک کند. توصیه می شود از خوردن وعده های غذایی حجیم یا سنگین خودداری کنید، بعد از غذا خوردن دراز نکشید، خم نشوید و وزن بدن خود را در محدوده متوسط نگه دارید.
برای جلوگیری از رفلاکس اسید نیز بهتر است از مواد غذایی ایجاد کننده آن مانند غذاهای تند و حاوی گوجه فرنگی اجتناب شود. ترک سیگار نیز ممکن است کمک کننده باشد.
تمرینات فتق
ورزش برای تقویت عضلات اطراف فتق و کاهش وزن موثر مفید است و به کاهش برخی علائم کمک می کند.
مطالعه ای روی افراد چاق که تحت عمل جراحی ترمیم فتق شکمی قرار گرفته اند نشان داده کسانی که برنامه ورزشی منظم داشته اند عوارض کمتری بعد از جراحی گزارش کرده اند.
به خاطر داشته باشید برخی انواع ورزش ها مانند وزنه برداری یا ورزش هایی که به شکم فشار می آورند ممکن است فشار در ناحیه فتق یا اندازه برآمدگی را افزایش دهند. همین امر در مورد انجام نادرست تمرینات ورزشی نیز صدق می کند.
بنابراین افرادی که به فتق دچار هستند بهتر است در مورد ورزش های مناسب با پزشک یا فیزیوتراپ صحبت کنند تا با بهترین ورزش ها و چگونگی انجام آن برای جلوگیری از تحریک فتق آشنا شوند.
عمل جراحی ترمیم فتق
اگر فتق بزرگ تر شده یا درد داشته باشد ممکن است پزشک عمل جراحی توصیه کند. به عنوان مثال اگر فتق باعث ایجاد سوراخ اضافی در دیواره شکم شود، ممکن است آن را با دوختن سوراخ دیواره شکم در حین جراحی ترمیم کنند.
گاهی اوقات فتق باعث باز شدن یکی از مجراهای بدن بیشتر از حد طبیعی می شود، در این موارد نیز می توان از عمل جراحی برای محکم کردن دهانه استفاده کرد.
عمل جراحی فتق انواع مختلفی دارد که پزشک راهنمایی های لازم برای انتخاب نوع مناسب را به بیمار خواهد کرد.
در کل چشم انداز در افرادی که تحت عمل جراحی ترمیم فتق قرار می گیرند بسیار خوب است. با این حال نتایج آن می تواند به ماهیت فتق، علائم و سلامت کلی فرد بستگی داشته باشد. در برخی موارد فتق ممکن است بعد از جراحی دوباره عود کند.
برای عمل جراحی فتق دو شیوه وجود دارد که شامل جراحی باز و لاپاراسکوپی می باشد.
در عمل جراحی باز، جراح برشی نزدیک محل فتق ایجاد کرده و بافت برآمده را به داخل شکم فشار می دهد. سپس ناحیه را می بندد و گاهی آن را با مش جراحی محکم می کند. در نهایت برش را می بندد.
در جراحی لاپاراسکوپی از یک دوربین و تجهیزات جراحی کوچک برای ترمیم فتق استفاده می شود. این تکنیک به چند برش کوچک نیاز دارد و نسبت به جراحی باز، آسیب کمتری به بافت اطراف وارد می کند.
لازم به ذکر است لاپاراسکوپی برای همه انواع فتق مناسب نمی باشد. در صورتی که فتق نیاز به عمل جراحی داشته باشد پزشک درباره بهترین روش به شما راهنمایی خواهد داد.
دوران نقاهت
بیمار بعد از عمل فتق ممکن است در ناحیه احساس درد داشته باشد و برای تسکین ناراحتی لازم باشد دارو مصرف کند.
توصیه می شود بیمار در دوره نقاهت حتما به دستورات پزشک خود درباره مراقبت از محل عمل توجه کرده و در صورت مشاهده هر گونه علائم عفونت مانند تب، قرمزی، ترشحات در محل یا دردی که ناگهان تشدید می شود فورا به پزشک خود اطلاع دهد.
بعد از عمل جراحی فتق ممکن است فرد تا چند هفته قادر به حرکت طبیعی نباشد، همچنین باید از هر گونه فعالیت شدید و بلند کردن اجسام سنگین تر از 4.5 کیلو گرم خودداری کند.
عمل جراحی باز معمولا به دوره نقاهت طولانی تری نسبت به جراحی لاپاراسکوپی نیاز دارد. با پزشک خود درباره مدت زمان لازم جهت نقاهت صحبت کنید.
فتق در نوزادان
بین 10 تا 25 درصد از نوزادان با فتق ناف متولد می شوند، این مسئله به خصوص در نوزادانی که نارس یا با وزن کم به دنیا می آیند دیده می شود.
فتق ناف در نزدیکی محل ناف نوزاد رخ می دهد و زمانی تشکیل می شود که ماهیچه های اطراف سوراخ باقی مانده از بند ناف به درستی بسته نشوند که به دنبال آن بخشی از روده بیرون می زند.
فتق ناف در کودکان هنگام گریه کردن یا سرفه بیشتر قابل توجه می شود اما اغلب دردی ندارد و در صورت بروز علائمی همچون درد، استفراغ یا ورم در محل فتق باید به پزشک مراجعه شود.
در صورتی که کودک تان فتق ناف دارد به پزشک اطلاع دهید. این مسئله معمولا جدی نیست و اغلب در سنین 1 یا 2 سالگی از بین می رود اما اگر تا سن 5 سالگی ناپدید نشود نیاز به عمل جراحی می باشد.
بارداری و فتق
خانم های بارداری که به فتق ناف مشکوک شده اند لازم است به پزشک مراجعه کنند تا این مسئله توسط پزشک بررسی شده و مشخص شود که آیا برای سلامتی مادر و جنین خطرناک است یا خیر.
در اکثر موارد در صورتی که نیاز به ترمیم فتق باشد می توان تا زایمان منتظر ماند اما اگر فتق کوچکی که قبل از بارداری یا در طول بارداری ایجاد شده بزرگ تر شود یا بسیار آزار دهنده باشد احتمالا در دوران بارداری نیاز به عمل جراحی خواهد بود که بهترین دوره برای آن سه ماهه دوم بارداری می باشد.
از سوی دیگر گاهی فتق هایی که در گذشته ترمیم شده اند در دوران بارداری عود می کنند زیرا بارداری به بافت عضلانی شکم که ممکن است در اثر جراحی ضعیف شده باشد فشار وارد می کند. همچنین گاهی فتق برشی در محل زایمان سزارین رخ می دهد.
عوارض فتق
گاهی اوقات فتق درمان نشده می تواند به عوارض بالقوه جدی منجر شود.
از یک سو فتق ممکن است رشد کرده و علائم بیشتری ایجاد کند زیرا فشار زیادی به بافت های مجاور وارد کرده که نتیجه آن ورم و درد در ناحیه اطراف می باشد.
از سوی دیگر گاهی بخشی از روده در دیواره شکم گیر کرده یا حبس می شود که می تواند روده را مسدود و باعث درد شدید، حالت تهوع یا یبوست شود.
به علاوه در صورتی که خون کافی به ناحیه به دام افتاده روده نرسد ممکن است به عفونت یا مرگ بافت روده ای منجر شود. این وضعیت تهدید کننده زندگی است و نیاز به مراقبت های پزشکی فوری دارد.
برخی علائم اورژانسی فتق عبارتند از :
- برآمدگی که قرمز یا بنفش شود
- دردی که ناگهان تشدید پیدا می کند
- حالت تهوع
- استفراغ
- تب
- عدم توانایی دفع گاز یا اجابت مزاج
پیشگیری از فتق
فتق در همه موارد قابل پیشگیری نیست، به خصوص زمانی که به دلیل یک بیماری ارثی یا عمل جراحی قبلی رخ داده باشد. با این حال برخی تغییراتی در سبک زندگی می تواند خطر ابتلا به آن را کاهش دهد.
به طور کلی هدف این است که میزان فشار وارد شده به بدن تا حد زیادی کاهش یابد. برخی توصیه های موثر برای این منظور عبارتند از :
- اگر سیگار می کشید سعی کنید آن را ترک کنید
- زمانی که بیمار هستید به پزشک مراجعه کنید تا دچار سرفه های مداوم نشوید
- وزن بدن را در حد متوسط حفظ کنید
- سعی کنید هنگام اجابت مزاج یا هنگام ادرار کردن زور نزنید
- برای جلوگیری از یبوست به اندازه کافی غذاهای فیبر دار مصرف کنید
- ورزش هایی انجام دهید که به تقویت عضلات شکم کمک می کند
- از بلند کردن وزنه های بیش از حد سنگین خودداری کنید. اگر مجبور هستید جسم سنگین بلند کنید روی زانوها (نه کمر یا پشت) خم شوید. همچنین هنگام بلند کردن اجسام سنگین از حبس کردن نفس خودداری کنید و به جای آن هنگام بلند کردن شی مورد نظر نفس تان را بیرون بدهید تا احتمال بروز یا بدتر شدن فتق هیاتال کاهش یابد
منبع: healthline
