آسیب مغزی تروماتیک (به انگلیسی: Traumatic brain injury) زمانی رخ می دهد که مغز به دلیل یک ضربه یا برخورد ناگهانی با شی دیگر دچار آسیب شده و در عملکرد آن اختلال ایجاد شود.
آسیب مغزی تروماتیک ممکن است خفیف تا شدید باشد، همچنین علائم و عوارض آن با توجه به شدت و ناحیه آسیب دیده متفاوت خواهد بود، اگرچه در هر نوع و شدتی لازم است فرد مصدوم حتما به پزشک مراجعه کند.
در ادامه قصد داریم درباره آسیب مغزی تروماتیک و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
آسیب مغزی تروماتیک چیست؟
آسیب مغزی تروماتیک نوعی اختلال در عملکرد طبیعی مغز است که می تواند در اثر ضربه یا برخورد شدید، تکان خوردن شدید سر یا آسیب رسوخ کننده به سر ایجاد شود. این مسئله یکی از عوامل اصلی معلولیت ها و مرگ در جهان به شمار می رود.
در آسیب مغزی تروماتیک به دنبال برخورد مغز با دیواره داخلی اسکلت جمجمه، ممکن است مواردی همچون کوفتگی مغز، پارگی رشته های عصبی و خونریزی رخ دهد. به علاوه در صورت شکستگی جمجمه این احتمال وجود دارد که یک تکه استخوان شکسته جمجمه وارد بافت مغزی شود.
برخی علل متداول آسیب مغزی تروماتیک شامل سقوط کردن و زمین خوردن، صدمات حین ورزش، زخمی شدن در اثر اصابت گلوله، دعواهای فیزیکی و تصادفات رانندگی در جاده می باشد.
شدت علائم این عارضه به این که کدام بخش از مغز تحت تاثیر قرار گرفته، میزان گستردگی ناحیه مورد نظر و سطح آسیب بستگی دارد.
در موارد خفیف ممکن است فرد دچار گیجی موقتی و سردرد شود اما موارد شدید می تواند به بیهوشی، فراموشی، معلولیت، کما، مرگ یا اختلالات طولانی مدت منجر شود. صدمه سر یا موارد مشکوک به آسیب مغزی تروماتیک حتی در موارد خفیف نیز به توجه و مراقبت پزشکی نیاز دارد.
انواع آسیب مغزی تروماتیک
دو نوع عمده آسیب مغزی تروماتیک وجود دارد که عبارتند از :
- آسیب مغزی تروماتیک باز که در آن جمجمه شکسته است
- آسیب مغزی تروماتیک بسته که در آن جمجمه دچار شکستگی نشده است
دسته بندی دیگر به صورت زیر می باشد :
- ضربه مغزی : زمانی که ضربه مستقیم به مغز وارد می شود، در این حالت ممکن است فرد هوشیاری خود را از دست بدهد یا ندهد. این نوع شایع ترین نوع آسیب مغزی تروماتیک و اغلب خفیف اما گاهی کشنده است
- کوفتگی : هنگامی که در اثر ضربه مستقیم، خونریزی موضعی در مغز به وجود بیاید احتمالا به لخته شدن خون منجر خواهد شد
- آسیب آکسون منتشر : زمانی که ساختار مغز به دلیل برش ایجاد شده توسط جمجمه دچار پارگی می شود
- آسیب رسوخ کننده : زمانی که یک جسم تیز وارد مغز شود
علت آسیب مغزی تروماتیک
آسیب مغزی تروماتیک زمانی رخ می دهد که به دلیل تکان خوردگی شدید سر یا وارد شدن ضربه یا آسیب دیدگی در سر عملکرد طبیعی مغز مختل شود.
لازم به ذکر است مغز انسان توسط مایعی به نام مایع مغزی نخاعی در برابر تکان ها و ضربه های سخت محافظت می شود، در واقع مغز داخل جمجمه در این مایع شناور است اما ضربه شدید به سر می تواند مغز را به سمت دیواره داخلی جمجمه سوق داده و باعث پاره شدن فیبرها و خونریزی مغز و اطراف آن شود.
برخی علل اصلی آسیب مغزی تروماتیک (در ایالات متحده) عبارتند از :
- سقوط : این مسئله عامل حدود 47 درصد موارد گزارش شده در کودکان حداکثر 14 ساله و افراد مسن بالای 65 سال می باشد
- تصادفات وسایل نقلیه : این مسئله عامل بروز حدود 14 درصد موارد به خصوص در گروه سنی 15 تا 19 سال می باشد
- برخورد با یک شی : این مسئله عامل بروز حدود 15 درصد موارد آسیب تروماتیک به مغز می باشد
از دیگر علل احتمالی این عارضه می توان به خشونت های خانگی و حوادث ناشی از کار و صنعت اشاره کرد.
علائم آسیب مغزی تروماتیک
علائم آسیب مغزی تروماتیک ممکن است به یک باره و در عرض 24 ساعت یا طی روزها یا هفته های بعد از آسیب ظاهر شوند. این علائم گاه نامحسوس هستند، به طوری که فرد حتی اگر متوجه وجود مشکلی در سلامتی اش شود آن را به آسیب مغزی مرتبط نمی داند.
گاهی نیز اگرچه بلافاصله بعد از آسیب مغزی تروماتیک علامتی ظاهر نمی شود اما وضعیت بعد از مدتی وخیم می شود.
تاثیرات ایجاد شده در اثر آسیب مغزی تروماتیک می تواند جسمی یا روانی باشد. اثرات جسمی اولیه شامل کبودی و تورم است، به علاوه افزایش فشار در مغز می تواند به موارد زیر منجر شود :
- آسیب به بافت مغزی به دنبال فشار مغز به جمجمه یا زمانی که یک قسمت از مغز به قسمت دیگر فشار وارد می کند
- وارد شدن فشار به عروق خونی که باعث کاهش توانایی آن ها در تامین اکسیژن و مواد مغذی ضروری سلول های مغزی می شود
خونریزی داخلی
علائم خونریزی داخلی مغزی شامل کبودی در پشت گوش (که به آن علامت جنگ گفته می شود) یا اطراف چشم (که به آن چشم راکونی گفته می شود) می باشد. این موارد ممکن است نشان دهنده یک آسیب جدی یا کشنده باشند و نیاز است فورا به آن ها رسیدگی شود.
برخی علائم دیگر که ممکن است نشانه آسیب شدید به مغز باشند عبارتند از :
- از دست دادن هوشیاری
- تشنج
- استفراغ مکرر
- لکنت زبان
- ضعف یا بی حسی در دست ها یا پاها
- آشفتگی
- از دست دادن هماهنگی بدن
- گشاد شدن مردمک چشم
- مشکل در بیدار شدن از خواب
- سردرد شدید
علائم زیر نیز نشان می دهد مورد اورژانسی پیش آمده و باید فورا به پزشک مراجعه شود :
- گیجی
- تغییرات در روحیه
- مشکلات حافظه
- ناتوانی در به یادآوردن آن چه قبل یا بعد از حادثه رخ داده است
- خستگی و بی حالی
- به راحتی گم شدن
- سردردهای مداوم
- درد دائمی در گردن
- کند شدن در انجام کارهایی همچون فکر کردن، صحبت کردن، خواندن یا فعالیت های دیگر
- دمدمی مزاج شدن، به عنوان مثال فرد بدون هیچ دلیل مشخصی ناگهان غمگین یا عصبانی می شود
- تغییرات الگوی خواب، مثلا فرد بیش از حد یا کمتر از حد معمول می خوابد یا مشکلات خواب دارد
- سبکی سر، سرگیجه
- به راحتی پریشان و آشفته شدن
- افزایش حساسیت به صدا یا نور
- از دست دادن حس بویایی یا چشایی
- حالت تهوع
- وزوز گوش یا زنگ زدن گوش
این علائم ممکن است به یک باره یا در عرض چند ساعت یا بعد از مدتی ظاهر شوند. فردی که دچار آسیب مغزی تروماتیک شده اما علامتی ندارد باید به مدت 24 ساعت تحت مراقبت دقیق باشد زیرا علائم ممکن است فوری ظاهر نشوند.
حتی اگر علائم ذکر شده طی چند روز یا چند هفته بعد از آسیب مغزی تروماتیک ایجاد شوند هنوز هم نیاز به مراجعه به پزشک می باشد.
علائم در نوزادان و کودکان
کودکان نیز علائم مشابه بزرگسالان را تجربه می کنند اما ممکن است نتوانند احساس خود را به دیگران بفهمانند.
اگر به سر نوزاد ضربه بخورد و علائم زیر در او دیده شود باید با پزشک تماس گرفته شود :
- تغییر در الگوی خواب
- بی قراری و گریه کردن
- بی حالی
- از دست دادن تعادل
- فراموش کردن مهارت هایی که تازه یاد گرفته مانند دستشویی رفتن
- تغییر در نحوه بازی کردن
- تغییرات رفتاری
- اجتناب از غذا خوردن
- از دست دادن علاقه به بازی یا اسباب بازی های مورد علاقه
- خستگی
- راه رفتن بی ثبات
- استفراغ
در صورت مشاهده این علائم باید به پزشک مراجعه شود.
ورزش کردن
اگر فرد هنگام ورزش کردن دچار آسیب مغزی تروماتیک شود لازم است از بازی خارج شده و خواه هوشیاری اش را از دست بدهد یا نه تا زمانی که پزشک اجازه ندهد ورزش نکند. ناگفته نماند همه آسیب های مغزی تروماتیک باعث کاهش هوشیاری فرد نمی شوند.
توجه داشته باشید صدمه مکرر و پشت سر هم به سر به خصوص در طولانی مدت برای مغز خطر زیادی دارد.
همچنین بررسی وضعیت فرد آسیب دیده طی ساعات بعد از حادثه اهمیت زیادی دارد زیرا وضعیت می تواند به سرعت تشدید شده و علائم خفیف اولیه به سطح وخیم برسند.
اثرات طولانی مدت
شواهد نشان می دهد وارد شدن ضربه مکرر به سر می تواند تاثیر طولانی مدت روی سلامتی داشته باشد که از جمله آن ها می توان به افزایش خطر ابتلا به زوال عقل و سایر اختلالات عصبی و تخریب عصبی اشاره کرد.
گفته شده بازیکنان فوتبال که دچار افسردگی می شوند معمولا در دوران فعالیت ورزشی خود بیشتر از دیگران سابقه آسیب مغزی تروماتیک داشته اند.
تشخیص آسیب مغزی تروماتیک
آسیب مغزی تروماتیک شدید یک مشکل اورژانسی است و تشخیص و درمان سریع آن می تواند از بروز عوارض بالقوه تهدید کننده زندگی جلوگیری کند.
مقیاس کمای گلاسکو
این مقیاس معمولا برای ارزیابی احتمال و شدت آسیب مغزی بعد از آسیب به سر استفاده می شود و در آن با توجه به پاسخ های کلامی، واکنش های فیزیکی بدن و این که فرد می تواند به راحتی چشم های خود را باز کند یا خیر، امتیاز در نظر گرفته می شود.
چشم ها
1. باز نشدن چشم ها
2. چشم ها در واکنش به درد باز شود
3. چشم ها در واکنش به صدا باز شود
4. چشم ها خود به خود باز شود
واکنش کلامی
1. هیچ پاسخی ندهد
2. صداهای نا مفهوم ایجاد کند
3. کلمات یا عباراتی را به زبان بیاورد
4. صحبت کند اما گیج باشد
5. به طور طبیعی ارتباط کلامی برقرار کند
واکنش فیزیکی
1. هیچ حرکتی نداشته باشد
2. دست خود را در واکنش به درد دراز کند
3. دست خود را در واکنش به درد خم کند
4. دست خود را در واکنش به درد از هم دور کند
5. بتواند نقطه دقیق درد را نشان دهد
6. دستورات حرکتی که به او داده می شود را کاملا انجام دهد
در پایان امتیازها با هم جمع می شوند و آسیب مغزی به صورت زیر دسته بندی می شود :
- کما : اگر امتیاز 8 یا کمتر باشد
- آسیب متوسط : اگر امتیاز 9 تا 12 باشد
- آسیب جزئی : اگر امتیاز 13 یا بیشتر باشد
افرادی که هنگام ورود به بیمارستان نمره 13 تا 15 دریافت کرده اند معمولا با نتایج خوب از بیمارستان مرخص می شوند.
اسکن های تصویر برداری
سی تی اسکن و ام آر آی مغز به تعیین وجود آسیب یا صدمه مغزی و محل آن کمک می کنند.
به علاوه ممکن است از آنژیوگرافی برای تشخیص هر گونه مشکلات عروق خونی (مثلا بعد از هر گونه ضربه رسوخ کننده به سر) استفاده شود.
الکتروانسفالوگرافی یا نوار مغزی نیز فعالیت الکتریکی درون مغز را اندازه گیری می کند. نتایج این تست نشان می دهند که آیا بیمار تشنج غیر صرعی داشته است یا خیر.
تکنیک مانیتورینگ فشار داخل جمجمه ای به پزشک این امکان را می دهد تا فشار داخل جمجمه را اندازه گیری و هر گونه ورم در بافت مغز را شناسایی کند. تست های عصبی شناختی نیز می توانند به ارزیابی کاهش حافظه یا توانایی پردازش افکار در فرد کمک کنند.
به علاوه لازم است بیمار لیست داروهای مصرفی خود را به پزشک ارائه کند زیرا برخی داروها از جمله داروهای رقیق کننده خون همچون وارفارین می توانند خطر بروز عوارض را افزایش دهند.
درمان آسیب مغزی تروماتیک
در موارد خفیف آسیب مغزی تروماتیک علائم معمولا بدون درمان خاص از بین می روند. با این حال آسیب مکرر به مغز می تواند خطرناک یا کشنده باشد، به همین دلیل استراحت و اجتناب از قرار گرفتن در معرض آسیب بیشتر تا زمانی که پزشک اجازه دهد ضروری است.
در موارد شدیدتر احتمالا نیاز است فرد در بیمارستان تحت مراقبت های ویژه بستری شود. مراقبت های اورژانسی با هدف تثبیت وضعیت بیمار و جلوگیری از هر گونه تشدید آسیب مغزی انجام می شوند که شامل باز بودن راه های هوایی، تامین اکسیژن مورد نیاز بیمار و کنترل فشار خون می باشند.
داروهایی که برای کنترل علائم استفاده می شوند عبارتند از :
- داروهای آرام بخش : این داروها به جلوگیری از بیقراری و فعالیت عضلانی بیش از حد و همچنین تسکین درد کمک می کنند و از جمله آن ها می توان به پروفانول اشاره کرد
- داروهای مسکّن : ممکن است برای تسکین درد این عارضه از داروهای مسکن مخدر استفاده شود
- دیورتیک ها : این داروها باعث افزایش ادرار و کاهش سطح مایعات موجود در بافت ها می شوند و به صورت وریدی قابل تجویز می باشند. مانیتول متداول ترین داروی دیورتیک برای این دسته بیماران است
- داروهای ضد تشنج : فردی که دچار آسیب مغزی تروماتیک متوسط تا شدید شده ممکن است تا یک هفته بعد از حادثه دچار تشنج شود. داروها به جلوگیری از آسیب مغزی بیشتر در اثر تشنج کمک می کنند
- داروهای محرک کما : در طول کما فرد به اکسیژن کمتری نیاز داد، به همین دلیل زمانی که رگ های خونی قادر به تامین مقدار کافی اکسیژن و غذا برای مغز نباشند ممکن است با کمک این داروها بیمار به صورت عمدی به حالت کما برده شود
عمل جراحی
در برخی موارد ممکن است به عمل جراحی نیاز باشد. از جمله :
- از بین بردن هماتوم : خونریزی داخلی می تواند باعث لخته شدن خون جزئی یا کامل در برخی قسمت های مغز شود و فشار روی بافت مغزی را افزایش دهد. با جراحی اورژانسی می توان هماتوم را از بین جمجمه و مغز خارج و با کاهش فشار داخل جمجمه از آسیب بیشتر مغز جلوگیری کرد
- ترمیم شکستگی جمجمه : هر قسمت از جمجمه شکسته باشد و به مغز فشار بیاورد نیاز به عمل جراحی ترمیمی دارد. شکستگی جمجمه که به مغز فشار نیاورد معمولا خود به خود درمان می شود، نگرانی اصلی درباره شکستگی هایی است که فشار ناشی از آن ها به قدری قوی است که آسیب ها را افزایش می دهد
- ایجاد دهانه در جمجمه : در صورتی که سایر تکنیک ها موثر نباشد با این روش می توان فشار داخل جمجمه را از بین برد
درمان طولانی مدت
افرادی که دچار آسیب مغزی تروماتیک شدید می شوند ممکن است به توانبخشی نیاز داشته باشند. در این صورت فرد بسته به میزان و نوع آسیب دیدگی لازم است با کمک متخصصانی همچون فیزیوتراپیست و کار درمان گر نحوه راه رفتن، صحبت کردن و سایر کارهای روزمره را یاد بگیرد.
نکات دوران نقاهت
در دوره نقاهت توصیه می شود :
- از فعالیت هایی که در آن ها احتمال ضربه یا تکان خوردن ناگهانی سر وجود دارد اجتناب شود
- از دستورات پزشک به دقت پیروی شود
- از مصرف دارو به صورت خودسرانه اجتناب شود
- تا زمانی که پزشک اجازه ندهد از انجام فعالیت های عادی از جمله رانندگی یا ورزش کردن اجتناب شود
- به اندازه کافی استراحت شود
پیروی از دستورات پزشک بعد از آسیب مغزی تروماتیک اهمیت زیادی دارد زیرا اثر آسیب مغزی می تواند شدید بوده و بلافاصله بعد از آسیب ظاهر نشود.
عوارض آسیب مغزی تروماتیک
آسیب مغزی تروماتیک علاوه بر خطرات احتمالی آنی می تواند عوارض طولانی مدت نیز داشته باشد، از جمله :
- تشنج : گاهی فرد طی هفته اول بعد از آسیب دچار تشنج می شود، البته به نظر نمی رسد آسیب تروماتیک مغزی خطر بروز صرع را افزایش دهد مگر این که ساختار مغز آسیب اساسی دیده باشد
- عفونت ها : در صورت پارگی در مننژها (غشاهای اطراف مغز) ممکن است فرد به مننژیت مبتلا شود. پارگی می تواند راه را برای ورود باکتری ها باز کرده و در صورت گسترش عفونت به سیستم عصبی، عوارض جدی به دنبال داشته باشد
- آسیب عصبی : اگر قاعده جمجمه آسیب دیده باشد می تواند روی اعصاب صورت تاثیر بگذارد و باعث فلج شدن عضلات صورت، دو بینی، مشکلات در حرکت چشم و از بین رفتن حس بویایی شود
- مشکلات شناختی : افرادی که دچار آسیب مغزی متوسط تا شدید شده اند ممکن است برخی مشکلات شناختی به خصوص در موارد زیر تجربه کنند:
– تمرکز، استدلال و پردازش اطلاعات
– ارتباطات کلامی و غیر کلامی
– توانایی قضاوت
– انجام چند کار به طور همزمان
– حافظه کوتاه مدت
– حل مشکلات
– سازماندهی افکار و عقاید
- تغییرات شخصیت : این مسئله ممکن است در دوره نقاهت و توانبخشی رخ دهد زیرا فرایند کنترل تکانه در بیمار گاهی دچار تغییرات شده و به رفتار نامناسب او منجر می شود. تغیییرات شخصیتی می توانند برای اعضای خانواده، دوستان و مراقبان فرد استرس و اضطراب ایجاد کنند
- مشکلات حواس : فرد ممکن است دچار مشکلاتی در حواس خود شود، از جمله :
– وز وز گوش یا زنگ زدن گوش
– مشکل در تشخیص اشیا
– بی دقتی در حرکات دست به دلیل ناهماهنگی چشم و دست
– دو بینی و نقاط کور
– احساس بوی بد یا طعم تلخ
- کما : بیمارانی که به حالت کما می روند و مدت زمان طولانی در این وضعیت باقی می مانند ممکن است سرانجام بیدار شده و زندگی عادی خود را از سر بگیرند اما گاهی دچار مشکلات و معلولیت هایی شده و گاهی اصلا به هوش نمی آیند
- مشکلات عصبی طولانی مدت : به نظر می رسد آسیب مغزی تروماتیک با برخی مشکلات عصبی از جمله افسردگی، آلزایمر، پارکینسون و سایر بیماری شناختی عصبی ارتباط داشته باشد
پیشگیری از آسیب مغزی تروماتیک
توجه به برخی توصیه ها می تواند به کاهش خطر بروز آسیب مغزی تروماتیک کمک کند، از جمله :
- همیشه هنگام رانندگی یا مسافرت با ماشین از کمربند ایمنی استفاده کنید
- برای کودکان خود از محافظ های مناسب با سن و سال آن ها استفاده کنید
- بعد از نوشیدن الکل هرگز رانندگی نکنید
- حین ورزش یا هنگام استفاده از وسایل نقلیه که ممکن است باعث صدمه به سر شود از کلاه ایمنی استفاده کنید
- در حمام برای افراد مسن میله های تکیه گاه مخصوص قرار دهید تا زمین نخورند
- برای سطوحی که ممکن است خیس و لیز شوند از موکت های مناسب استفاده کنید
- اگر کودک در خانه دارید حتما برای پنجره ها محافظ بگذارید و برای پله ها از گیت های ایمنی استفاده کنید
- در صورت نگهداری هر گونه سلاح گرم در خانه، آن را در جای امن و به دور از دسترس سایر اعضای خانواده قرار دهید
منبع: medicalnewstoday
