سندرم تحریک بیش از حد تخمدان چیست؟

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (به انگلیسی: Ovarian hyperstimulation syndrome) یا OHSS از اختلالاتی است که ممکن است در زنان نابارور که برای باردار شدن از تکنیک هایی همچون لقاح آزمایشگاهی یا آی وی اف استفاده کرده اند دیده شود.

این عارضه در اکثر موارد خفیف است اما گاهی شدید شده و برای کنترل علائم آن ممکن است نیاز به بستری شدن در بیمارستان باشد.

در ادامه قصد داریم درباره سندرم تحریک بیش از حد تخمدان و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان چیست؟

نا باروری یکی از مسائل شایع در میان خانم ها در سراسر جهان است که چالش های زیادی به همراه دارد و باعث می شود زوج های بسیاری دست به دامان درمان های باروری شوند که از جمله آن ها می توان به لقاح آزمایشگاهی یا آی وی اف اشاره کرد.

فرایند آی وی اف شامل تحریک تولید تخمک برای بازیابی تخمک ها و بارور کردن آن ها در آزمایشگاه می باشد. پس از آن جنین به منظور لانه گزینی به داخل رحم منتقل می شود.

در این تکنیک از داروها و هورمون های مختلف استفاده می شود اما بدن برخی خانم ها ممکن است در واکنش به تمام هورمون های اضافی که مصرف می کنند دچار عوارضی مانند سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شود.

این وضعیت زمانی اتفاق می افتد که تخمدان ها به دلیل استفاده از داروهای مورد استفاده در آی وی اف و سایر روش هایی که تولید و بلوغ تخمک را بهبود می بخشد با مایعی متورم شده که در نهایت می تواند به بدن نشت کند.

علت سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان یک عارضه یاتروژنیک در نظر گرفته می شود، به عبارت دیگر از هورمون درمانی مورد استفاده در برخی درمان های باروری نشات می گیرد.

به طور کلی موارد خفیف این عارضه در یک سوم تمام چرخه های آی وی اف اتفاق می افتد در حالی که موارد متوسط تا شدید آن تنها در 3 تا 8 درصد مواقع رخ می دهد.

خانم هایی که تحت آی وی اف قرار می‌ گیرند معمولا واکسن hCG (گنادوتروپین جفتی انسانی) دریافت می‌ کنند که به بلوغ تخمک‌ ها کمک کرده و آن ها را در فرآیند مهمی به نام میوز قرار می دهد. اگرچه این دارو به آماده سازی تخمک ها کمک می کند اما ممکن است باعث تورم تخمدان ها و نشت مایع به داخل شکم شود.

در موارد کمتر رایج، سندرم تحریک بیش از حد تخمدان ممکن است پس از مصرف هورمون های تزریقی یا حتی داروهای خوراکی مانند کلومید (به عنوان بخشی از تلقیح داخل رحمی) رخ دهد.

در موارد بسیار نادر این عارضه حتی بدون استفاده از درمان های باروری نیز ایجاد می شود.

عوامل خطر زای سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

عوامل خطر زای سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شامل مواردی مانند ابتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک یا دارا بودن تعداد زیادی فولیکول در هر چرخه معین است. به علاوه زنان در سنین کمتر از 35 سال بیشتر در معرض خطر ابتلا به این عارضه قرار دارند.

سایر عوامل خطر زا عبارتند از :

وجود دوره قبلی ابتلا به سندرم تحریک بیش از حد تخمدان
استفاده از جنین های تازه به جای فریز شده
سطح استروژن بالا در طول چرخه آی وی اف
دوزهای بالای hCG در هر چرخه آی وی اف
شاخص توده بدنی پایین (BMI)

علائم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

از آن جا که در طول فرایند آی وی اف اتفاقات زیادی در بدن رخ می دهد، برای خانم ها سخت است تشخیص دهند علائمی که مشاهده می کنند بخش طبیعی این فرایند یا نشانه وجود مشکل است.

در این مورد بهتر است خانم ها به غریزه خود اعتماد کرده اما نگران نباشند زیرا اکثر موارد ابتلا به سندرم تحریک بیش از حد تخمدان خفیف هستند و علائم آن ها شامل موارد زیر می باشد :

درد شکم (خفیف تا متوسط)
نفخ
مشکلات گوارشی (تهوع، استفراغ، اسهال)
احساس ناراحتی در اطراف تخمدان
افزایش اندازه دور کمر

این علائم معمولا 1 تا 2 هفته بعد از تزریق دارو ایجاد می شود. با این حال جدول زمانی شروع علائم به شخص بستگی دارد و برخی خانم ها ممکن است مدتی بعد دچار علائم شوند. علائم معمولا از نظر شدت نیز متفاوت بوده و احتمال دارد در طول زمان تغییر کند.

لازم به ذکر است حدود 1 درصد از خانم ها به نوع شدید این سندرم مبتلا می شوند که علائم آن به صورت زیر می باشد :

افزایش وزن قابل توجه (900 گرم یا بیشتر در یک روز یا 4.5 کیلوگرم طی 3 تا 5 روز)
درد شکمی شدیدتر
حالت تهوع، استفراغ و اسهال شدیدتر
تشکیل لخته های خون
کاهش خروجی ادرار
مشکل در تنفس
تورم یا سفت شدن شکم

در صورت مشاهده علائم شدید و داشتن هر گونه عوامل خطر زای این بیماری لازم است فورا به پزشک مراجعه شود.

مواردی مانند لخته شدن خون، مشکلات تنفسی و درد شدید ممکن است به عوارض جدی تر مانند پارگی کیست تخمدان همراه با خونریزی شدید منجر شود.

درمان سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان خفیف ممکن است در عرض یک هفته یا کمی بیشتر به صورت خود به خود از بین برود. البته اگر خانمی در این مدت باردار شود علائم ممکن است کمی بیشتر مثلا بیشتر از چند روز تا چند هفته ادامه داشته باشد.

درمان سندرم خفیف به صورت محافظه کارانه انجام می شود و شامل مواردی مانند اجتناب از ورزش شدید و افزایش مصرف مایعات برای رفع کم آبی است. همچنین ممکن است لازم باشد فرد برای تسکین درد استامینوفن مصرف کند.

مهم تر از همه گاهی پزشک از بیمار می خواهد مقداری وزن کم کند و وزن خود را مدام کنترل کند تا هر گونه بدتر شدن احتمالی وضعیت را به پزشک گزارش دهد.

این در حالی است که در موارد شدید اغلب نیاز به بستری شدن در بیمارستان است و عدم درمان می تواند بسیار خطرناک و حتی کشنده باشد.

به طور کلی در موارد زیر ممکن است پزشک فرد را در بیمارستان بستری کند :

درد شدید
فرد به دلیل مشکلات گوارشی نتواند بدن خود را هیدراته نگه دارد
وضعیت فرد حتی با تکنیک های درمانی بدتر شود

در بیمارستان احتمالا از مایعات داخل وریدی برای رفع کم آبی بدن استفاده می شود و در برخی موارد پزشک دوز داروی باروری را تغییر داده و برای جلوگیری از لخته شدن خون از داروهای رقیق کننده خون استفاده می کند.

پزشک ممکن است پاراسنتز نیز توصیه کند تا تجمع مایع اضافی در شکم را از بین ببرد. همچنین داروهای خاصی وجود دارد که می توان برای آرام کردن تمام فعالیت هایی که در تخمدان ها انجام می شود مصرف کرد.

گاهی نیز پزشک به بیمار توصیه می کند چرخه فعلی تکنیک باروری را نادیده گرفته و آن را به دوره های بعدی موکول کند. خبر خوب این که می توان جنین ها را تا زمانی که بدن فرد آماده انتقال شود فریز کرد.

پیشگیری از سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

برای کاهش خطر ابتلا به این عارضه می توان از روش های مختلف استفاده کرد. به عنوان مثال پزشک ممکن است اقدامات زیر را در نظر بگیرد :

دوز دارو را تنظیم کند. گاهی دوز کمتر به تحریک تولید و بلوغ یا آزادسازی تخمک کمک می کند و در عین حال تخمدان را بیش از حد تحریک نمی کند
داروهای خاصی به پروتکل فعلی اضافه کند. داروهای خاصی مانند آسپرین با دوز پایین یا آگونیست های دوپامین ممکن است از این عارضه پیشگیری کنند. تزریق کلسیم و همچنین مصرف متفورمین (در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک) نیز می تواند مفید باشد
در صورت بالا بودن سطح استروژن یا تعداد فولیکول ها ممکن است پزشک استفاده از داروهای تزریقی را متوقف کرده و چند روز بعد از آن منتظر بماند تا واکسن ماشه ای را انجام دهد
واکسن ماشه ای به طور کلی حذف شود. در برخی موارد پزشک ممکن است از روش‌ های دیگری به جز واکسن ماشه ای برای کمک به رها سازی تخمک‌ ها استفاده کند. به عنوان مثال لوپرولاید جایگزینی برای hCG محسوب می شود و ممکن است از ابتلا به سندرم جلوگیری کند
جنین ها را فریز کند. پزشک ممکن است به خانم مبتلا پیشنهاد دهد فولیکول‌ های بالغ و نا بالغ را منجمد کرده تا بتواند جنین‌ های بارور شده را در چرخه بعدی انتقال دهد

هر یک از موارد ذکر شده مشکلات و مسائل مربوط به خودش را دارد و پزشک معمولا با نظارت دقیق وضعیت فرد تکنیک مورد نظرش را انتخاب خواهد کرد.

نظارت معمولا شامل ترکیبی از آزمایش‌ های خون (برای بررسی هورمون‌ ها) و سونوگرافی (برای بررسی تمام فولیکول‌ های در حال رشد) می باشد.