سیروز کبدی (به انگلیسی: Cirrhosis) از مشکلات کبدی ناشی از بافت اسکار (زخم) شدید و ضعف عملکرد کبد است که در مراحل پایانی بیماری مزمن کبدی ظاهر می شود و طی آن بافت اسکار به تدریج جایگزین سلول های سالم این اندام می شود.
این عارضه یک بیماری پیش رونده است که اغلب در اثر تماس طولانی مدت با سموم از جمله الکل یا عفونت های ویروسی به وجود می آید و طی سال های طولانی به آرامی پیشرفت می کند. در صورت عدم درمان، تجمع بافت اسکار در نهایت می تواند عملکرد کبد را متوقف کند.
در ادامه قصد داریم درباره سیروز کبدی و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
سیروز کبدی چیست؟
سیروز کبدی نوعی عارضه جدی است که به دلیل جایگزین شدن بافت اسکار با بافت های سالم کبدی ایجاد شده و معمولا در اثر تماس طولانی مدت با سموم از جمله الکل یا عفونت های ویروسی رخ می دهد.
کبد از اندام های حیاتی بدن است که در سمت راست بالای شکم و زیر دنده ها قرار گرفته، این اندام در بسیاری از عملکردهای بدن نقش اساسی دارد که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد :
- تولید صفرا که به بدن کمک می کند تا چربی های رژیم غذایی، کلسترول و ویتامین های A، E، D و K را جذب کند
- ذخیره قند و ویتامین ها تا بدن در آینده از آن ها استفاده کند
- تصفیه خون با دفع سموم مانند الکل و باکتری های بدن
- ایجاد پروتئین های لخته کننده خون
کبد بسیار مقاوم بوده و در حالت طبیعی قادر به ترمیم سلول های آسیب دیده خود می باشد. سیروز زمانی رخ می دهد که این اندام برای مدت طولانی در معرض عوامل آسیب رسان همچون الکل یا عفونت های ویروسی قرار بگیرد، در این صورت آسیب دیده و زخم می شود.
کبد آسیب دیده در عملکردهای خود دچار اختلال شده که در نهایت به سیروز کبدی منجر می شود. این عارضه باعث کوچک و سفت شدن کبد و کاهش جریان خون حامل مواد مغذی از ورید باب به کبد می شود. این ورید خون را از اندام های گوارشی به کبد منتقل می کند.
اختلال در این فرایند باعث افزایش فشار در ورید باب یا پر فشاری ورید باب و به دنبال آن واریس مری و خونریزی آن می شود.
علائم سیروز کبدی
زمانی که کبد قادر به تصفیه خون، تجزیه سموم، تولید پروتئین های لخته کننده و کمک به جذب چربی ها و ویتامین های محلول در چربی نباشد علائم سیروز کبدی ظاهر می شود، اگرچه اغلب تا زمانی که این وضعیت شدید نشود هیچ علامتی مشاهده نخواهد شد.
با تجمع بافت اسکار و تضعیف عملکرد صحیح کبد احتمالا علائم زیر رخ می دهد :
- مویرگ های خونی که از روی پوست شکم قابل مشاهده هستند
- خستگی
- بی خوابی
- خارش پوست
- کاهش اشتها
- کاهش وزن
- حالت تهوع
- درد یا حساسیت در ناحیه ای که کبد در آن قرار دارد
- کف دست قرمز یا لکه دار
- ضعف
با پیشرفت سیروس کبدی ممکن است علائم زیر ظاهر شوند :
- افزایش سرعت ضربان قلب
- تغییرات در شخصیت فرد
- خونریزی لثه
- کاهش توده عضلانی بدن و بازوها
- مشکل هضم داروها و الکل
- گیجی
- سرگیجه
- تجمع مایع در مچ پا، پا و کف پا (ادم)
- ریزش مو
- به سادگی دچار کبودی شدن
- زردی پوست، سفیدی چشم و زبان (زردی)
- از دست دادن میل جنسی
- مشکلات حافظه
- تب مکرر و افزایش خطر بروز عفونت
- گرفتگی عضلات
- خون دماغ شدن
- درد در شانه راست
- نفس نفس زدن
- مدفوع سیاه و قیری شکل یا بسیار کم رنگ
- ادرار تیره
- استفراغ خونی
- مشکلات راه رفتن و تحرک
در این عارضه بافت کبد با بافت اسکار فیبری جایگزین می شود و ممکن است ندول های احیا کننده نیز به وجود بیایند، این ندول ها توده هایی هستند که همزمان با تلاش کبد برای بهبود آسیب ها ظاهر می شوند.
علت سیروز کبدی
شایع ترین علت سیروز در نواحی همچون ایالات متحده عفونت طولانی مدت هپاتیت C ویروسی و مصرف الکل برای مدت زمانی طولانی می باشد. چاقی نیز از دلایل دیگر سیروز کبدی می باشد اگرچه به اندازه اعتیاد به الکل و هپاتیت C شیوع ندارد اما به تنهایی یا در ترکیب با الکل و هپاتیت C می تواند یک عامل خطر زا محسوب شود.
برخی از مهم ترین علل ایجاد کننده سیروز کبدی عبارتند از :
- اعتیاد به الکل در طولانی مدت
- عفونت هپاتیت B و C
- بیماری کبد چرب
- فلزات سمی
- بیماری های ژنتیکی
اعتیاد به الکل
گفته شده سیروز کبدی در زنانی که طی سال های طولانی هر روز بیش از دو نوشیدنی الکلی (از جمله آبجو و مشروب) و در مردانی که به مدت طولانی روزانه بیش از سه نوشیدنی نوشیده اند بیشتر رخ می دهد، اگرچه به آن معنا نیست که همه افرادی که بیش از چند نوشیدنی در روز مصرف کرده باشند حتما به این عارضه مبتلا خواهند شد.
سیروز کبدی ناشی از الکل معمولا در اثر نوشیدن منظم مقادیر بیشتر از موارد ذکر شده طی 10 تا 12 سال ایجاد می شود.
لازم به ذکر است سموم مختلف از جمله الکل توسط کبد تجزیه می شوند اما مصرف بیش از حد الکل و فشار زیاد به کبد در نهایت به سلول های این اندام آسیب می رسانند.
به طور کلی سه مرحله بیماری کبدی ناشی از الکل وجود دارد که عبارتند از :
- کبد چرب: این عارضه به دنبال تجمع چربی در کبد ایجاد می شود
- هپاتیت الکلی: زمانی رخ می دهد که سلول های کبد متورم شوند
- سیروز کبدی: تقریبا 10 تا 15 درصد افراد معتاد به الکل دچار سیروز می شوند
هپاتیت C
هپاتیت C از بیماری های کبدی است که می تواند از طریق رابطه جنسی یا قرار گرفتن در معرض خون یا فراورده های خونی آلوده منتقل شود. قرار گرفتن در معرض خون آلوده معمولا از طریق سوزن های آلوده حین خال کوبی و سوراخ کردن یا اعتیاد به داروهای تزریقی و استفاده از سوزن مشترک رخ می دهد.
سیروز کبدی ممکن است در اثر هپاتیت B و D نیز ایجاد شود.
کبد چرب غیر الکلی
کبد چرب غیر الکلی با تجمع چربی بیش از حد در کبد شروع می شود که ممکن است به التهاب و زخم و در نهایت سیروز کبدی منجر شود.
این عارضه اغلب در افراد چاق، بیماران دیابتی، افراد با سطح چربی خون بالا و افراد مبتلا به فشار خون بالا رخ می دهد.
هپاتیت خود ایمنی
در بیماری های خود ایمنی سیستم ایمنی با برخی اندام های سالم مانند یک مهاجم خارجی برخورد و به آن ها حمله می کند. هپاتیت خود ایمنی نتیجه حمله سیستم ایمنی به کبد است که ممکن است به سیروز کبدی منجر شود.
بیماری های ژنتیکی
برخی بیماری های ارثی ممکن است باعث بروز سیروز شوند، از جمله :
- هموکروماتوز: تجمع آهن در کبد و سایر قسمت های بدن
- بیماری ویلسون: تجمع مس در کبد و سایر قسمت های بدن
انسداد مجاری صفراوی
برخی بیماری ها مانند سرطان مجاری صفراوی یا سرطان پانکراس ممکن است مجاری صفراوی را مسدود کرده و خطر سیروز را افزایش دهند.
سندرم باد کیاری
این سندرم به لخته شدن خون در ورید کبدی که خون را از کبد به بیرون منتقل می کند منجر شده که در نتیجه آن کبد بزرگ و عروق جانبی گشاد می شوند.
سایر بیماری هایی که ممکن است در بروز سیروز نقش داشته باشند عبارتند از :
- فیبروز سیستیک
- کلانژیت اسکلروزان اولیه یا سخت شدن و زخم شدن مجاری صفراوی
- گالاکتوزمی یا عدم توانایی پردازش قند موجود در شیر
- شیستوزمیازیس، انگلی که معمولا در برخی کشورهای در حال توسعه یافت می شود
- آترزی صفراوی یا مجاری صفراوی بد شکل در نوزادان
- بیماری ذخیره گلیکوژن یا مشکل در ذخیره و آزاد سازی انرژی حیاتی برای عملکرد سلول ها
- داروها از جمله داروهای تجویز شده و بدون نسخه مانند استامینوفن، برخی آنتی بیوتیک ها و برخی داروهای ضد افسردگی
تشخیص سیروز کبدی
از آن جا که سیروز کبدی در مراحل ابتدایی علائم چندانی ندارد، ابتلای به آن معمولا زمانی که بیمار به دلایل دیگر آزمایش داده مشخص می شود. به طور کلی توصیه می شود افرادی که علائم زیر را در خود مشاهده می کنند سریع به پزشک مراجعه کنند :
- تب و لرز
- تنگی نفس
- استفراغ خونی
- مدفوع تیره یا خونی
- دوره هایی از خواب آلودگی یا گیجی
تشخیص سیروز با شرح حال دقیق و معاینه فیزیکی آغاز می شود. به این صورت که پزشک ابتدا یک تاریخچه پزشکی کامل از بیمار شامل مصرف طولانی مدت الکل، قرار گرفتن در معرض هپاتیت C، سابقه خانوادگی بیماری های خود ایمنی یا سایر عوامل خطر زا ثبت می کند.
در حین معاینه فیزیکی نیز علائم زیر مورد توجه قرار خواهد گرفت :
- پوست رنگ پریده
- زردی چشم
- قرمزی کف دست
- لرزش دست
- بزرگ شدن کبد یا طحال
- بیضه های کوچک
- بافت پستان بیش از حد در مردان
- کاهش هوشیاری
با کمک برخی آزمایش ها نیز می توان میزان آسیب دیدگی کبد را مشخص کرد، تست هایی که برای بررسی سیروز انجام می شود عبارتند از :
- شمارش کامل خون (برای نشان دادن کم خونی)
- آزمایش خون انعقادی (برای بررسی سرعت لخته شدن خون)
- تست آلبومین (برای بررسی پروتئین تولید شده در کبد)
- آزمایش های عملکرد کبد؛ بالا بودن سطح آلانین ترانس آمیناز (ALT) و آسپارتات ترانس آمیناز (AST) ممکن است نشانه ابتلای فرد به هپاتیت باشد
- تست آلفا فیتو پروتئین (غربال گری سرطان کبد)
- آندوسکوپی فوقانی (برای بررسی وجود واریس مری)
- سونوگرافی از کبد
- ام آر آی شکمی
- سی تی اسکن از شکم
- نمونه برداری از کبد (آزمایش قطعی سیروز)
درمان سیروز کبدی
در صورت تشخیص به موقع سیروز می توان با درمان علت زمینه ای و عوارض مختلف آن، آسیب را به حداقل رساند. برخی تکنیک ها و توصیه های درمانی عبارتند از :
- در صورتی که سیروز به دلیل مصرف منظم و طولانی مدت الکل رخ داده باشد لازم است بیمار از نوشیدن الکل اجتناب کند. در بسیاری از موارد پزشک یک برنامه درمانی کامل برای ترک اعتیاد الکل توصیه می کند
- در صورت ابتلای فرد به هپاتیت B یا C ممکن است برای کنترل آسیب سلولی کبد ناشی از این بیماری ها دارو تجویز شود
- اگر مسئله پر فشاری ورید باب مطرح باشد احتمالا پزشک داروهایی برای کنترل فشار در سایر عروق خونی تجویز می کند، هدف از این داروها جلوگیری از خونریزی شدید می باشد و علائم خونریزی از طریق آندوسکوپی قابل تشخیص هستند.
اگر بیمار علائمی همچون استفراغ خونی یا مدفوع خونی داشته باشد احتمالا واریس مری رخ داده و نیاز به رسیدگی فوری پزشکی دارد، از جمله :
- بانداژ : برای کنترل خونریزی، در اطراف واریس یک باند قرار داده می شود
- تزریق اسکلروتراپی : بعد از آندوسکوپی ماده ای به واریس تزریق می شود که با لخته کردن خون و ایجاد بافت اسکار، خونریزی را مهار می کند
- بالون گذاری : اگر آندوسکوپی خونریزی را متوقف نکند از طریق یک لوله خاص بالونی به معده فرستاده می شود و با باد کردن آن و ایجاد فشار به واریس، خونریزی متوقف می شود
- تکنیک TIPSS : اگر روش های ذکر شده موثر نباشند از یک لوله فلزی برای اتصال ورید باب و رگ های کبد استفاده شده و مسیر جدیدی برای عبور خون ایجاد می شود که به کاهش فشار ناشی از واریس کمک می کند.
سایر عوارض ناشی از سیروز به روش های مختلف درمان می شوند، به عنوان مثال :
- عفونت ها : در صورت بروز عفوت از آنتی بیوتیک استفاده می شود
- غربال گری سرطان کبد : خطر ابتلا به سرطان کبد در بیماران مبتلا به سیروز بیشتر است و پزشک ممکن است آزمایش خون و اسکن منظم برای این منظور توصیه کند
- انسفالوپاتی کبدی یا سطح بالای سم خون : داروها می توانند به درمان سطح بالای سم در خون کمک کنند.
در برخی موارد آسیب ناشی از سیروز بیشتر بخش های کبد را تحت تاثیر قرار داده و قابل برگشت نیست. در این موارد ممکن است فرد به کبد جدید و پیوندی نیاز داشته باشد اما از آن جا که یافتن اهدا کننده مناسب معمولا زمان بر است، این روش به عنوان آخرین راه حل توصیه می شود.
مراحل سیروز کبدی
سیروز با مقیاسی به نام Childs-Pugh رتبه بندی می شود که عبارت است از :
A : نسبتا ملایم
B : متوسط
C : شدید
پزشکان نیز سیروز را به دو نوع قابل جبران و غیر قابل جبران تقسیم می کنند. سیروز کبدی قابل جبران نوعی است که در آن کبد علی رغم آسیب دیدگی می تواند عملکرد طبیعی داشته باشد اما در سیروز غیر قابل جبران، کبد نمی تواند عملکرد درستی داشته باشد و معمولا با علائم شدیدی همراه است.
ناگفته نماند سیروز کبدی خود در واقع آخرین مرحله بیماری کبدی می باشد.
عوارض سیروز کبدی
سیروز کبدی می تواند زمینه ساز چندین بیماری جدی و حتی کشنده باشد که برخی از آن ها عبارتند از :
- آسیت یا ادما : آسیت شامل تجمع مایعات شکمی و ادم شامل تجمع مایعات در پا می باشد. این عوارض معمولا با رژیم غذایی کم نمک و دیورتیک ها قابل درمان هستند اما در موارد شدید ممکن است لازم باشد مایعات به طور مکرر تخلیه شوند و گاهی به عمل جراحی نیاز خواهد بود
- واریس و پر فشاری باب : وریدهای متورم و بزرگ شده در مری و شکم وجود دارند که می توانند فشار در ورید باب که خون را از طحال و روده به کبد می رساند افزایش دهند. واریس ممکن است پاره شده و به خونریزی شدید و لخته منجر شود
- انسفالوپاتی کبدی : به مقادیر بالای سموم در خون اشاره دارد که کبد دیگر نمی تواند به خوبی همه آن ها را تصفیه کند
- سرطان هپاتوسلولار : شایع ترین نوع سرطان کبدی و سومین عامل اصلی مرگ و میر ناشی از سرطان در سراسر جهان است
- سندرم هپاتوپولمونری (HPS) : پزشکان این عارضه را ترکیبی از بیماری کبدی، رگ های خونی گشاد شده در ریه ها و ناهنجاری هایی در تبادل گازها توصیف می کنند که با افزایش احتمال مرگ و میر در افرادی که منتظر پیوند کبد هستند مرتبط می باشد
- اختلالات انعقاد خون : سیروز می تواند در لخته شدن خون مشکل ایجاد کرده و باعث خونریزی و لخته شدن بالقوه شود
پیشگیری از سیروز کبدی
یکی از مهم ترین راهکارهای پیشگیری از سیروز کبدی، ترک الکل می باشد.
برای جلوگیری از ابتلا به هپاتیت B و C نیز باید به اقدامات احتیاطی زیر توجه داشت :
- استفاده از کاندوم حین رابطه جنسی
- عدم استفاده از سوزن های مشترک برای تزریق دارو
- واکسینه شدن افرادی که در معرض خطر ابتلا به هپاتیت B هستند، از جمله کارکنان بیمارستان ها، پلیس و غیره
توجه : از آن جا که بیماری سیروز با رسیدن به یک مرحله مشخص دیگر قابل برگشت یا ترمیم نیست، پیشگیری اغلب بهترین روش درمان آن محسوب می شود.
امید به زندگی
امید به زندگی در افراد مبتلا به سیروز کبدی به شدت بافت اسکار بستگی دارد.
یک مطالعه 15 ساله روی 100 بیمار مبتلا به سیروز الکلی شدید نشان داد 71 درصد این افراد طی مدت 5 سال از زمان تشخیص فوت کردند و میزان مرگ و میر طی 15 سال بعد از تشخیص حدود 90 درصد بوده است.
همان طور که مشاهده می کنید مصرف مداوم الکل و سن بالا با میزان مرگ و میر در افراد مبتلا به سیروز ارتباط دارد، اگرچه این مطالعه محدود است اما نشان می دهد سیروز کبدی یک بیماری جدی است که امید به زندگی و کیفیت زندگی را به شدت کاهش می دهد.
منبع: medicalnewstoday – healthline
