کم خونی ناشی از فقر آهن (به انگلیسی: Iron Deficiency Anemia) شایع ترین نوع کم خونی است که به دلیل کمبود آهن معدنی در بدن رخ می دهد.
این نوع کم خونی بسیار شایع است و در آن به دلیل عدم دریافت اکسیژن مورد نیاز توسط اندام های مختلف بدن، علائمی همچون احساس خستگی شدید و تنگی نفس در فرد ایجاد می شود.
در ادامه قصد داریم درباره کم خونی ناشی از فقر آهن و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
کم خونی ناشی از فقر آهن چیست؟
کم خونی زمانی رخ می دهد که سطح هموگلوبین در گلبول های قرمز خون کاهش یافته باشد. منظور از هموگلوبین نوعی پروتئین موجود در گلبول های قرمز است که وظیفه حمل اکسیژن به بافت های بدن را بر عهده دارد.
کم خونی انواع گوناگون دارد که در میان آن ها فقر آهن شایع ترین نوع محسوب می شود و زمانی اتفاق می افتد که بدن به اندازه کافی آهن معدنی نداشته باشد.
بدن برای تولید هموگلوبین به آهن نیاز دارد. هنگامی که آهن کافی در جریان خون وجود نداشته باشد سایر اندام های بدن نمی توانند اکسیژن مورد نیاز خود را دریافت کنند.
اگرچه این بیماری شایع است اما بسیاری از مردم نمی دانند دچار کم خونی ناشی از فقر آهن هستند و ممکن است سال ها علائم این عارضه را تجربه کنند بدون آن که از علت آن مطلع باشند.
در زنانی که در سنین باروری خود به سر می برند شایع ترین علت کم خونی ناشی از فقر آهن از دست دادن آهن خون به دلیل قاعدگی شدید یا بارداری می باشد. به علاوه رژیم غذایی نامناسب یا برخی بیماری های روده ای نیز روی نحوه جذب آهن توسط بدن تاثیر گذاشته و می توانند به کم خونی ناشی از فقر آهن منجر شوند.
پزشکان معمولا از مکمل آهن یا تغییر رژیم غذایی برای درمان این عارضه استفاده می کنند.
علائم کم خونی ناشی از فقر آهن
علائم کم خونی ناشی از فقر آهن در ابتدا ممکن است خفیف باشد تا حدی که حتی فرد متوجه آن ها نشود. گفته شده اکثر مردم تا زمانی که آزمایش خون روتین انجام ندهند از کم خونی خفیف اطلاع پیدا نمی کنند.
علائم کم خونی ناشی از فقر آهن متوسط تا شدید عبارتند از :
- خستگی عمومی
- ضعف
- رنگ پریدگی پوست
- تنگی نفس
- سرگیجه
- تمایل شدید و عجیب به خوردن مواد غیر خوراکی مانند خاک، یخ یا خاک رس
- احساس سوزن سوزن شدن یا خزیدن چیزی در پاها
- ورم یا درد زبان
- سرد شدن دست و پا
- ضربان قلب سریع یا نامنظم
- ناخن های شکننده
- سردرد
علت کم خونی ناشی از فقر آهن
گفته شده کمبود آهن شایع ترین علت کم خونی است که ممکن است به دلایل مختلف رخ دهد، از جمله :
1. مصرف نا کافی آهن
دریافت مقادیر بسیار کم آهن توسط بدن در مدت زمان طولانی می تواند به کمبود این ماده معدنی منجر شود.
مواد غذایی همچون گوشت، تخم مرغ و برخی سبزیجات برگ سبز دارای مقدار زیادی آهن هستند. از آن جا که آهن در دوره رشد و نمو سریع ضروری است، زنان باردار و کودکان خردسال ممکن است بیشتر از سایرین به غذاهای سرشار از آهن در رژیم غذایی خود نیاز داشته باشند.
2. بارداری یا پریود
خونریزی شدید در دوران پریود و از دست دادن خون هنگام زایمان متداول ترین علل ابتلا به کم خونی ناشی از فقر آهن در زنان طی سنین باروری محسوب می شود.
3. خونریزی داخلی
برخی بیماری ها می تواند باعث بروز خونریزی داخلی شود که کم خونی ناشی از فقر آهن را به دنبال خواهد داشت.
از جمله این بیماری ها می توان به زخم معده، پولیپ در روده بزرگ یا سرطان روده بزرگ اشاره کرد. مصرف منظم مسکن هایی مانند آسپرین نیز می تواند باعث خونریزی در معده شود.
4. عدم توانایی بدن در جذب آهن
برخی از اختلالات یا جراحی های تاثیر گذار روی روده نیز می توانند در جذب آهن توسط بدن اختلال ایجاد کنند.
گاهی ممکن است فرد در رژیم غذایی خود آهن کافی دریافت کند اما ابتلا به بیماری سلیاک یا جراحی روده مانند بای پس معده، میزان جذب آهن توسط بدن او را محدود کرده و به کم خونی منجر شود.
5. آندومتریوز
زنان مبتلا به آندومتریوز ممکن است خونریزی شدیدی داشته باشند که متوجه آن نشوند زیرا این خونریزی در ناحیه شکم یا لگن پنهان شده است.
عوامل خطر زای کم خونی ناشی از فقر آهن
کم خونی یک بیماری شایع است که می تواند در مردان و زنان در هر سنی و از هر گروه و قومی رخ دهد، با این حال برخی افراد ممکن است بیش از دیگران در معرض خطر کم خونی ناشی از فقر آهن قرار داشته باشند، از جمله :
- زنان در سن باروری
- زنان باردار
- افرادی که رژیم غذایی ضعیفی دارند
- افرادی که به طور منظم خون اهدا می کنند
- نوزادان و کودکان به خصوص نوزادانی که تولد زودرس داشته یا دچار جهش رشد می شوند
- گیاه خوارانی که بعد از حذف گوشت از مواد غذایی غنی از آهن استفاده نمی کنند
افرادی که در معرض کم خونی ناشی از فقر آهن هستند لازم است با پزشک خود مشورت کنند.
تشخیص کم خونی ناشی از فقر آهن
پزشک می تواند با کمک برخی آزمایش های خون کم خونی را تشخیص دهد. این آزمایش ها عبارتند از :
1. آزمایش کامل سلول های خونی (CBC)
تست شمارش کامل خون معمولا اولین آزمایشی است که برای تشخیص کم خونی ناشی از فقر آهن از آن استفاده می شود. در این آزمایش سطح همه اجزای موجود در خون اندازه گیری می شود، از جمله :
- گلبول های قرمز (RBC)
- گلبول های سفید خون (WBCs)
- هموگلوبین
- هماتوکریت
- پلاکت
تست اطلاعاتی درباره خون ارائه می دهد که در تشخیص کم خونی ناشی از فقر آهن مفید است. این اطلاعات شامل موارد زیر می باشد :
- سطح هماتوکریت؛ درصدی از حجم خون که از گلبول های قرمز تشکیل شده است
- سطح هموگلوبین
- اندازه گلبول های قرمز
لازم به ذکر است محدوده طبیعی هماتوکریت در زنان بالغ 34.9 تا 44.5 درصد و در مردان بالغ 38.8 تا 50 درصد است. به علاوه محدوده طبیعی هموگلوبین در یک زن بالغ 12.0 تا 15.5 گرم در دسی لیتر و در یک مرد بالغ 13.5 تا 17.5 گرم در دسی لیتر می باشد.
در کم خونی ناشی از فقر آهن، سطح هماتوکریت و هموگلوبین پایین است. همچنین اندازه گلبول های قرمز معمولا کوچک تر از اندازه طبیعی می باشد.
این آزمایش در اکثر موارد به عنوان بخشی از معاینه فیزیکی معمول انجام شده و شاخص خوبی برای بررسی سلامت کلی فرد محسوب می شود. انجام این تست قبل از عمل جراحی نیز رایج است.
ناگفته نماند از آن جا که اکثر افرادی که دچار کمبود آهن هستند متوجه آن نمی شوند، انجام این آزمایش می تواند به تشخیص کم خونی کمک زیادی کند.
2. سایر آزمایش ها
در اغلب موارد با انجام آزمایش CBC می توان کم خونی را تایید کرد. با این حال گاهی پزشک آزمایش های خون دیگری نیز برای تعیین شدت کم خونی تجویز می کند که برای تعیین نوع درمان مفید خواهد بود.
بررسی خون زیر میکروسکوپ نیز اطلاعات خوبی درباره وضعیت بیمار می دهد، از جمله :
- سطح آهن در خون
- اندازه و رنگ گلبول قرمز (اگر گلبول قرمز کمبود آهن داشته باشد رنگ پریده می شود)
- سطح فریتین
- سنجش ظرفیت اتصال آهن
فریتین نوعی پروتئین است که به ذخیره آهن در بدن کمک می کند و سطوح پایین آن نشان دهنده کم بودن ذخیره آهن در بدن است.
آزمایش سنجش ظرفیت اتصال آهن نیز برای تعیین مقدار ترانسفرین حامل آهن استفاده می شود. ترانسفرین پروتئینی است که آهن را منتقل می کند.
3. آزمایش خونریزی داخلی
اگر پزشک به خونریزی داخلی به عنوان عامل کم خونی مشکوک باشد، ممکن است از سایر آزمایش ها استفاده کند.
یکی از این آزمایش ها آزمایش جستجوی خون مخفی در مدفوع است. وجود خون در مدفوع ممکن است نشان دهنده خونریزی در روده باشد.
آندوسکوپی تکنیک دیگری است که برای شناسایی خونریزی در دستگاه گوارش کاربرد دارد. در این روش از یک لوله منعطف دوربین دار برای مشاهده دیواره دستگاه گوارش استفاده می شود.
آندوسکوپی فوقانی به پزشک اجازه می دهد تا دیواره مری، معده و قسمت فوقانی روده کوچک را بررسی کند.
کولونوسکوپی یا آندوسکوپی تحتانی نیز برای بررسی دیواره داخلی کولون در بخش انتهای روده بزرگ و شناسایی منشا خونریزی دستگاه گوارش کمک کننده می باشد.
کم خونی ناشی از فقر آهن در زنان
بارداری، خونریزی زیاد در دوران پریود و فیبروم رحمی همگی دلایلی هستند که باعث می شوند زنان بیشتر در معرض کم خونی ناشی از فقر آهن قرار داشته باشند.
خونریزی شدید پریود زمانی رخ می دهد که یک خانم حجم زیادی خون از دست داده یا مدت زمان قاعدگی او طولانی تر از حالت طبیعی باشد.
گفته شده خونریزی قاعدگی معمولی 4 تا 5 روز طول می کشد و میزان خون از دست رفته در این مدت بین 2 تا 3 قاشق غذا خوری متغیر می باشد. اما در برخی زنان این خونریزی بیش از یک هفته طول کشیده و طی آن 2 برابر حالت طبیعی خون از دست می رود.
تخمین زده شده حدود 20 درصد از زنان در سنین باروری دچار کم خونی فقر آهن هستند. احتمال بروز این وضعیت در زنان باردار افزایش می یابد زیرا مادر برای رشد جنین به مقدار بیشتری خون نیاز دارد.
پزشک برای شناسایی علت خونریزی بیش از حد در دوره پریود (از جمله فیبروم ها) از سونوگرافی لگنی استفاده می کند.
فیبروم رحمی نیز مانند کم خونی ناشی از فقر آهن اغلب بدون علامت است و در اثر رشد تومورهای عضلانی در رحم ایجاد می شود. فیبروم ها معمولا سرطانی نیستند اما می توانند به خونریزی شدید قاعدگی و به دنبال آن کم خونی ناشی از فقر آهن منجر شوند.
درمان کم خونی ناشی از فقر آهن
1. مکمل آهن
مصرف قرص آهن می تواند به متعادل شدن سطح آهن در بدن کمک کند. در صورت امکان بهتر است قرص آهن با معده خالی مصرف شود تا جذب آن در بدن بهتر صوت گیرد اما افرادی که دچار ناراحتی معده می شوند می توانند این مکمل را با غذا مصرف کنند.
گاهی لازم است فرد به مدت چند ماه قرص آهن مصرف کند. توجه داشته باشید مصرف این مکمل ها می تواند به یبوست یا تیره شدن مدفوع منجر شود.
2. رژیم غذایی
رژیم های غذایی حاوی مواد غذایی زیر می توانند به درمان یا پیشگیری از کمبود آهن کمک کنند :
- گوشت قرمز
- سبزیجات سبز تیره و برگ دار
- میوه های خشک
- آجیل
- غلات غنی شده با آهن
علاوه بر این ویتامین C نقش مهمی در جذب آهن در بدن دارد. به همین دلیل ممکن است پزشک توصیه کند قرص آهن همراه با یک منبع ویتامین C همچون آب پرتقال یا مرکبات مصرف شود.
3. درمان علت زمینه ای خونریزی
اگر خونریزی بیش از حد باعث کمبود آهن شده باشد مصرف مکمل کمکی نخواهد کرد. پزشک در این موارد احتمالا برای خانم هایی که از قاعدگی سنگین رنج می برند قرص های ضد بارداری تجویز می کند تا میزان خونریزی قاعدگی آن ها کاهش پیدا کند.
در شدیدترین موارد ممکن است نیاز به انتقال خون برای رفع سریع کمبود آهن و جبران خون از دست رفته باشد.
عوارض کم خونی ناشی از فقر آهن
اکثر موارد کم خونی ناشی از فقر آهن از نوع خفیف بوده، عوارضی ایجاد نمی کنند و معمولا به راحتی قابل درمان می باشند. با این حال عدم درمان می تواند به سایر مشکلات سلامتی منجر شود، از جمله :
1. ضربان قلب سریع یا نامنظم
کم خونی باعث می شود قلب خون بیشتری پمپاژ کند تا کاهش سطح اکسیژن در بدن جبران شود. این مسئله می تواند به نامنظم شدن ضربان قلب و در موارد شدید، نارسایی قلبی یا بزرگ شدن قلب منجر شود.
2. عوارض بارداری
در موارد شدید کمبود آهن در زنان باردار ممکن است نوزاد به صورت زودرس یا با وزن کم متولد شود. به همین دلیل اکثر زنان باردار از مکمل های آهن به عنوان بخشی از مراقبت های روتین دوران بارداری خود استفاده می کنند تا از این مسئله جلوگیری شود.
3. تاخیر در رشد نوزادان و کودکان
نوزادان و کودکانی که از کمبود آهن شدید رنج می برند ممکن است با تاخیر در رشد مواجه شوند. این کودکان بیشتر از سایرین در معرض ابتلا به عفونت قرار دارند.
پیشگیری از کم خونی ناشی از فقر آهن
برای پیشگیری از کم خونی ناشی از مصرف نا کافی آهن می توان از رژیم غذایی سرشار از آهن و ویتامین C استفاده کرد تا از این نوع کم خونی جلوگیری شود.
همچنین مادران باید مطمئن شوند که نوزاد خود را با شیر مادر یا شیر خشک غنی شده با آهن تغذیه می کنند.
برخی منابع غذایی سرشار از آهن عبارتند از :
- گوشت مانند گوسفند، گاو و مرغ
- لوبیاها
- تخمه کدو
- سبزیجات برگ دار مانند اسفناج
- کشمش و سایر میوه های خشک
- تخم مرغ
- غذاهای دریایی مانند صدف، ساردین و میگو
- غلات فوری و خشک غنی شده با آهن
برخی مواد غذایی سرشار از ویتامین C عبارتند از :
- میوه هایی مانند پرتقال، گریپ فروت، توت فرنگی، کیوی، گواوا، پاپایا، آناناس، ملون ها و انبه
- کلم بروکلی
- فلفل دلمه ای قرمز و سبز
- کلم بروکسل
- گل کلم
- گوجه فرنگی
- سبزیجات برگ دار
چشم انداز کم خونی ناشی از فقر آهن
تشخیص و درمان خودسرانه کم خونی ناشی از فقر آهن می تواند به افزایش بیش از حد آهن و عوارض جانبی نا مطلوب آن در بدن منجر شود.
برخی از این عوارض شامل آسیب کبدی و یبوست می باشد. بنابراین در صورت مشاهده علائم کم خونی ناشی از فقر آهن قبل از هر گونه اقدام حتما با پزشک خود مشورت کنید.
منبع: healthline
