هیپوگلیسمی یا افت قند خون (به انگلیسی: Hypoglycemia) نوعی عارضه جدی و بالقوه خطرناک است که به دلیل کاهش بیش از حد قند خون رخ داده و به خصوص در افراد دیابتی شایع تر می باشد.
این عارضه با علائم بارز و ناگهانی همراه می باشد که در صورت عدم توجه و درمان به موقع می تواند به بیهوش شدن، تشنج و کما منجر شود.
در ادامه قصد داریم درباره هیپوگلیسمی و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
هیپوگلیسمی چیست؟
هیپوگلیسی نوعی عارضه ناشی از افت شدید قند خون است که طی آن قند خون از محدوده کمترین حد ممکن آن پایین تر رفته و در صورت عدم درمان می تواند به علائم و عوارض جدی و خطرناک منجر شود.
این وضعیت اغلب در افراد مبتلا به دیابت که داروهای افزایش دهنده انسولین مصرف می کنند رخ می دهد و مواردی همچون مصرف بیش از حد دارو، حذف وعده های غذایی، کاهش مصرف غذا یا ورزش بیش از حد معمول می تواند به افت قند خون در این افراد منجر شود.
قند خون که به نام گلوکز نیز شناخته شده از طریق مواد غذایی مصرفی وارد بدن شده و منبع مهم انرژی برای بدن محسوب می شود. لازم به ذکر است مواد غذایی سرشار از کربوهیدرات ها از جمله برنج، سیب زمینی، نان، تورتیلا، غلات، میوه ها، سبزیجات و شیر همگی از منابع اصلی گلوکز می باشند.
بعد از مصرف مواد غذایی، گلوکز وارد جریان خون شده و از این طریق به سلول های بدن راه پیدا می کند. سپس هورمونی به نام انسولین که در غده پانکراس تولید می شود به سلول های بدن کمک می کند تا از گلوکز برای تامین انرژی مورد نیاز خود استفاده کنند.
در صورت مصرف بیش از حد مواد قندی، قند اضافی در کبد و عضلات ذخیره شده یا به چربی تبدیل می شود تا در صورت نیاز برای تبدیل به انرژی مورد استفاده قرار بگیرد.
بدن بدون قند کافی قادر به انجام عملکردهای طبیعی خود نخواهد بود. افرادی که از داروهای افزایش دهنده انسولین استفاده نمی کنند معمولا در کوتاه مدت گلوکز کافی برای حفظ سطح طبیعی قند خون دارند و در صورت لزوم کبد نیز می تواند مقداری گلوکز تولید کند.
اما کاهش کوتاه مدت قند خون در افرادی که از داروهای افزایش دهنده انسولین استفاده می کنند می تواند مشکلات زیادی به همراه داشته باشد.
منظور از افت قند خون زمانی است که سطح قند خون به کمتر از 70 میلی گرم در دسی لیتر برسد. در این شرایط برای جلوگیری از بروز علائم جدی تر لازم است هر چه سریع سطح قند خون افزایش داده شود.
علائم هیپوگلیسمی
علائم هیپوگلیسمی می توانند به طور ناگهانی ایجاد شوند و برخی از شایع ترین آن ها عبارتند از :
- تاری دید
- ضربان قلب سریع
- تغییر ناگهانی خلق و خو
- عصبی شدن ناگهانی
- خستگی بی دلیل
- رنگ پریدگی پوست
- سردرد
- گرسنگی
- لرزش
- سرگیجه
- تعریق
- مشکلات خواب
- گز گز پوست
- مشکل در تفکر یا تمرکز
- از دست دادن هوشیاری، تشنج، کما
افرادی که دچار هیپوگلیسمی هستند معمولا از این مسئله بی اطلاع می باشند و بدون آن که متوجه شوند قند خون آن ها افت پیدا می کند که در صورت عدم درمان فوری ممکن است دچار غش یا تشنج شده یا حتی به کما بروند.
افت قند خون شدید یک مورد اورژانسی است و افراد مبتلا به دیابت که علائم خفیف تا متوسط افت قند خون را تجربه می کنند باید به سرعت ماده غذایی یا نوشیدنی حاوی 15 گرم کربوهیدرات قابل هضم مصرف کنند که می تواند هر یک از موارد زیر باشد :
- نصف لیوان آب میوه یا نوشابه معمولی
- 1 قاشق غذا خوری عسل
- 4 یا 5 عدد کراکر شور
- 3 یا 4 قطعه آب نبات یا قرص گلوکز
- 1 قاشق غذا خوری شکر
اگر فرد واکنش های شدید همچون غش کردن از خود نشان دهد لازم است دارویی به نام گلوکاگون به او تزریق شده و سریعا با اورژانس تماس گرفته شود.
از آن جا که مصرف هر گونه داروی خوراکی توسط فرد بیهوش می تواند باعث خفگی او شود، افرادی که بیشتر در معرض بروز هیپوگلیسمی و غش کردن قرار دارند باید در مورد تجویز داروی تزریقی گلوکاگون با پزشک خود مشورت کنند.
علت هیپوگلیسمی
هیپوگلیسمی ممکن است به دلایل مختلف رخ دهد اما از آن معمولا به عنوان عارضه جانبی درمان دیابت یاد می شود.
دیابت و افت قند خون
دیابت روی توانایی بدن در استفاده موثر از انسولین تاثیر منفی می گذارد. برای درک بهتر می توانید انسولین را به عنوان کلیدی در نظر بگیرید که قفل سلول های بدن را باز کرده و با وارد کردن گلوکز به داخل سلول ها، سعی می کند انرژی مورد نیاز آن ها را تامین کند.
پزشک برای کنترل بیماری دیابت و کمک به بدن بیمار برای استفاده بهتر از گلوکز خون از روش های درمانی مختلف استفاده می کند، یکی از این روش ها تجویز داروهای خوراکی می باشد که تولید انسولین و نحوه اثر گذاری آن را بهبود می بخشد.
با این حال استفاده بیش از حد از این داروها ممکن است باعث افت شدید قند خون شود، به علاوه گاهی اوقات افراد مبتلا به دیابت برنامه دارویی خود را به گونه ای تنظیم می کنند تا بتوانند یک وعده غذایی بزرگ داشته باشند اما در نهایت به اندازه ای که برنامه ریزی کرده اند غذا نمی خورند.
حذف یک وعده غذایی، غذا خوردن کمتر از حد معمول یا به هم خوردن هماهنگی بین زمان غذا خوردن و زمان مصرف داروهای دیابت نیز می تواند به افت قند خون منجر شود. همچنین فعالیت بدنی بیش از حد بدون مصرف کافی مواد غذایی ممکن است قند خون را تا سطح خطرناک پایین بیاورد.
نوشیدن الکل نیز ممکن است با داروهای دیابت تداخل داشته باشد و باعث کاهش شدید قند خون شود، به خصوص اگر از الکل به عنوان جایگزین غذا استفاده شود.
سایر علل افت قند خون
اگرچه ابتلا به دیابت و مصرف داروها از جمله مهم ترین علل افت قند خون می باشند اما همه افرادی که دچار افت قند خون می شوند لزوما به دیابت مبتلا نیستند بلکه عوامل دیگر نیز می توانند در بروز هیپوگلیسمی دخیل باشند، از جمله :
- داروهای خاص مانند کینین
- برخی بیماری ها مانند هپاتیت یا اختلالات کلیوی
- تورموی که باعث افزایش تولید انسولین شود
- اختلالات غدد درون ریز مانند اختلال در غده فوق کلیوی
تشخیص هیپوگلیسمی
اگر فرد علائم شبیه افت قند خون تجربه کند باید فورا قند خون خود را بررسی کند.
بیماران مبتلا به دیابت که از دارو استفاده می کنند در صورتی که به دستگاه کنترل قند خون دسترسی ندارند لازم است پس از مشورت با پزشک نسبت به خرید این دستگاه اقدام کنند.
اگر فرد اغلب اوقات قند خون پایین دارد (مثلا چند بار در هفته) باید بلافاصله به پزشک مراجعه کند تا علت آن مشخص شود.
پزشک برای تشخیص هیپوگلیسمی معمولا شرح حال بیمار را گرفته و سوالاتی درباره عادات غذایی و علائم او می پرسد. اگر فردی که به دیابت مبتلا نیست دچار علائم هیپوگلیسمی شده باشد احتمالا نیاز به معاینه فیزیکی می باشد.
پزشک معمولا برای تشخیص هیپوگلیسمی از سه معیار استفاده می کند که به نام سه گانه ویپل شناخته شده و شامل موارد زیر می باشند :
- علائم و نشانه های افت قند خون : ممکن است پزشک از فرد بخواهد مدت زمان خاصی روزه بگیرد و از خوردن و نوشیدن اجتناب کند تا علائم و نشانه های افت قند خون مشخص شده و پزشک آن ها را بررسی کند
- مستندسازی افت قند خون بعد از بروز علائم : پزشک معمولا بعد از بروز علائم از آزمایش خون برای بررسی سطح قند خون در آزمایشگاه استفاده می کند
- ناپدید شدن علائم افت قند خون : پزشک می خواهد بداند آیا با بالا رفتن سطح قند خون علائم از بین می روند یا ادامه دارند
برای این منظور پزشک احتمالا از فرد می خواهد تا ساعات خاصی از روز (مثلا بعد از بیدار شدن از خواب یا بعد از خوردن یک وعده غذایی) چندین بار قند خون خود را اندازه گیری کند.
در افرادی که دستگاه قند خون ندارند اما دچار علائم کاهش قند خون همراه با دیابت شده اند، این علائم برای تشخیص هیپوگلیسمی کافی می باشد. این افراد باید فورا نسبت به درمان اقدام کرده و از تکنیک مصرف 15 گرم کربوهیدرات که در بالا توضیح دادیم استفاده کنند و بعد از 15 دقیقه دوباره قند خون خود را تست کنند.
اگر سطح قند خون بعد از 15 دقیقه افزایش نیافته باشد لازم است مجددا 15 گرم کربوهیدرات مصرف و بعد از 15 دقیقه قند خون تست شود. در صورت اثر بخش نبودن این تکنیک، باید با اورژانس تماس گرفته شود.
علائم افت قند خون در صورت عدم درمان معمولا تشدید می شود. در صورتی که فرد مبتلا به دیابت به صورت مکرر دچار هیپوگلیسمی شود یا با وجود عدم ابتلا به دیابت، علائم افت قند خون را تجربه کند لازم است به پزشک مراجعه شود.
درمان هیپوگلیسمی
زمانی که سطح قند خون فرد افت پیدا کند مصرف مواد غذایی سرشار از کربوهیدرات ضروری است، بنابراین افراد مبتلا به دیابت باید همیشه میان وعده های سرشار از کربوهیدرات در دسترس داشته باشند.
طبق توصیه انجمن دیابت آمریکا میان وعده مورد نظر باید حاوی حداقل 15 گرم کربوهیدرات باشد. برخی میان وعده های مناسب برای این منظور عبارتند از :
- گرانولا بار
- میوه تازه یا خشک
- آب میوه ها
- کوکی ها
در صورت افت قند خون می توان از قرص های گلوکز بدون نسخه برای بالا رفتن سریع آن استفاده کرد. هنگام مصرف این قرص ها باید به مقدار کربوهیدرات موجود در هر قرص توجه شود زیرا هدف دریافت 15 تا 20 گرم کربوهیدرات می باشد.
همان طور که قبلا اشاره کردیم پس از خوردن ماده غذایی مورد نظر یا قرص گلوکز، لازم است به مدت 15 دقیقه صبر کرده و دوباره قند خون چک شود. در صورتی که سطح قند خون در این مدت افزایش نیافته باید 15 گرم کربوهیدرات (به صورت ماده غذایی یا قرص گلوکز) مجددا مصرف شود تا زمانی که سطح قند خون به نقطه مناسب برسد.
عوارض هیپوگلیسمی
همان طور که قبلا اشاره کردیم افت خفیف قند خون در افراد مبتلا به دیابت تا حدی شایع است با این حال افت شدید قند خون می تواند تهدید کننده زندگی باشد و اگر به موقع درمان نشود ممکن است باعث تشنج و آسیب به سیستم عصبی شود، بنابراین درمان سریع بسیار حیاتی است.
افراد در معرض خطر هیپوگلیسمی از جمله دیابتی ها باید با علائم این عارضه آشنا شده و در صورت بروز آن، سریع به دنبال درمان وضعیت خود باشند.
به این افراد توصیه می شود تحت نظر پزشک کیت گلوکاگون همراه داشته باشند. همچنین لازم است درباره علائم، نحوه درمان و چگونگی تزریق گلوکاگون با نزدیکان خود از جمله دوستان، اعضای خانواده و همکاران صحبت کنند تا این افراد در صورت نیاز بدانند چه اقدامی انجام دهند. استفاده از دستبند مخصوص نیز ایده خوبی است.
افرادی که دچار هیپوگلیسمی هستند در زمان افت قند خون نباید رانندگی کنند زیرا این مسئله خطر تصادف را افزایش می دهد.
پیشگیری از هیپوگلیسمی
روش های مختلفی برای پیشگیری از افت قند خون وجود دارد، از جمله :
1. کنترل قند خون
کنترل منظم قند خون می تواند به نگه داشتن آن در محدوده سالم کمک کند. اگر در گذشته سابقه افت قند خون داشته اید شاید بهتر باشد قبل از رانندگی یا کار با ماشین آلات قند خون خود را تست کنید.
همچنین لازم است درباره زمان و تعداد دفعات کنترل قند خون در طول روز با پزشک خود مشورت کنید.
2. میان وعده
اگر می دانید بیش از 5 ساعت تا وعده غذایی کامل بعدی باقی مانده یا سطح قند خون شما کمتر از 100 میلی گرم در دسی لیتر می باشد حتما هنگام خارج شدن از منزل یک میان وعده سرشار از کربوهیدرات همراه داشته باشید.
به طور کلی افراد دیابتی باید همواره میان وعده سرشار از کربوهیدرات در دسترس داشته باشند تا در صورت لزوم به سرعت از آن استفاده کنند.
3. سوخت گیری هنگام ورزش کردن
ورزش کردن باعث کاهش انرژی بدن می شود، بنابراین اگر قبل از تمرین غذای کافی نخورده باشید ممکن است دچار افت قند خون شوید.
توصیه می شود 1 تا 2 ساعت قبل از ورزش، قند خون خود را کنترل کنید و مطمئن شوید سطح آن در محدوده سالم قرار دارد. اگر سطح قند خون شما پایین است حتما قبل از ورزش یک وعده غذایی کوچک یا میان وعده غنی از کربوهیدرات میل کنید.
اگر قصد دارید بیش از یک ساعت ورزش کنید در طول تمرین کربوهیدرات اضافی مانند ژل های ورزشی، نوشیدنی های ورزشی و گرانولا بار به همراه داشته باشید.
ورزش متوسط تا شدید می تواند تا 24 ساعت بعد باعث کاهش قند خون شود، بنابراین باید سطح قند خون خود را بلافاصله بعد از ورزش و هر 2 تا 4 ساعت قبل از رفتن به رختخواب کنترل کنید. توصیه می شود از ورزش شدید بلافاصله قبل از خواب اجتناب کنید.
4. طبق دستور پزشک عمل کنید
در صورتی که به دیابت مبتلا هستید و از یک برنامه غذایی یا دارویی خاص برای افزایش انسولین استفاده می کنید، برای کاهش خطر افت قند خون مهم است به دستورات پزشک در این زمینه پایبند باشید.
توجه داشته باشید عدم تغذیه مناسب یا عدم مصرف داروهای مناسب در زمان مناسب می تواند باعث افت قند خون شود.
منبع: healthline
