سالک یا لیشمانیوز (به انگلیسی: Leishmaniasis) نوعی بیماری انگلی است که توسط انگل لیشمانیا ایجاد می شود. این انگل معمولا در بدن یک پشه خاکی آلوده زندگی می کند.
سالک انواع مختلف دارد و به خصوص در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری بیشتر دیده می شود. تاکنون اپیدمی های مرگ بار متعدد از این بیماری در مناطقی از آسیا، شرق آفریقا و آمریکای جنوبی رخ داده است.
در ادامه قصد داریم درباره سالک و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛
سالک چیست؟
سالک از بیماری های انگلی جدی و یکی از خطرناک ترین بیماری های نواحی استوایی است که اغلب نادیده گرفته می شود. گفته شده این بیماری بعد از مالاریا دومین عامل مرگ و میر ناشی از انگل در دنیا می باشد.
افراد ممکن است در اثر نیش پشه آلوده به انگل لیشمانیا به سالک مبتلا شوند. این بیماری معمولا در مناطق دور افتاده که به منابع درمانی کافی دسترسی ندارند مشکل زا می شود.
انواع سالک
سالک اغلب به سه شکل ظاهر می شود که عبارتند از :
- سالک جلدی
- سالک مخاطی جلدی
- سالک احشایی
هر نوع سالک با نوع خاصی از انگل لیشمانیا در ارتباط می باشد. کارشناسان معتقدند حدود 20 گونه لیشمانیا وجود دارد که می توانند این بیماری را به انسان منتقل کنند.
1. سالک جلدی
سالک جلدی باعث ایجاد زخم های پوستی می شود و شایع ترین شکل سالک است. برخی افراد مبتلا نیاز به درمان ندارند اما اقدام به درمان می تواند بهبود را تسریع و از عوارض جلوگیری کند.
2. سالک مخاطی جلدی
نوع نادر سالک است که توسط انگل نوع جلدی ایجاد می شود و می تواند چندین ماه بعد از بهبود زخم های پوستی ظاهر شود.
در این نوع سالک انگل ها به بینی، گلو و دهان سرایت می کنند و ممکن است به تخریب جزئی یا کامل غشاهای مخاطی در این نواحی منجر شوند.
اگرچه سالک مخاطی جلدی معمولا زیر گروه سالک جلدی در نظر گرفته می شود اما جدی تر است، به خودی خود بهبود نمی یابد و در همه موارد نیاز به درمان دارد.
3. سالک احشایی
این نوع سالک که به نام سالک سیستمیک نیز شناخته شده معمولا 2 تا 8 ماه بعد از گزش توسط پشه خاکی رخ می دهد و به اندام های داخلی مانند طحال و کبد آسیب می رساند.
همچنین با آسیب به این اندام ها روی مغز استخوان و سیستم ایمنی بدن تاثیر می گذارد. این وضعیت در صورت عدم درمان تقریبا همیشه کشنده است.
علت سالک
سالک توسط انگل های تک یاخته ای از گونه لیشمانیا ایجاد می شود، به این صورت که معمولا فرد در اثر گزش توسط پشه خاکی آلوده به لیشمانیوز به این بیماری مبتلا می شود.
این انگل داخل بدن پشه خاکی ماده زندگی می کند و تکثیر می شود و در محیط های مرطوب، در ماه های گرم سال از غروب آفتاب تا هنگام صبح بیشترین فعالیت خود را دارد.
حیوانات اهلی مانند سگ نیز محل خوبی برای رشد این انگل محسوب می شوند. انتقال ممکن است از حیوان به پشه خاکی و سپس به انسان رخ دهد.
علاوه بر این انگل از طریق انتقال خون یا سوزن های مشترک بین انسان ها نیز منتقل می شود. در برخی نقاط جهان، انتقال از انسان به پشه خاکی و سپس به انسان رخ می دهد.
عوامل خطر زای سالک
1. محل زندگی
این بیماری در همه نقاط دنیا به جز استرالیا و قطب جنوب یافت می شود. با این حال حدود 95 درصد موارد جلدی در نواحی زیر رخ می دهد :
- قاره آمریکا
- آسیای مرکزی
- مدیترانه
- خاورمیانه
گفته شده سال 2015 بیش از 90 درصد موارد احشایی در نقاط زیر رخ داده است :
- برزیل
- اتیوپی
- هندوستان
- کنیا
- سومالی
- سودان جنوبی
- سودان
اگر در مناطق گرمسیری یا نیمه گرمسیری زندگی می‌کنید یا به این مناطق سفر داشته اید بیشتر در معرض ابتلا به سالک هستید. عوامل محیطی و آب و هوایی به شدت بر گسترش این بیماری تاثیر می گذارد.
2. شرایط اجتماعی و اقتصادی
به گفته سازمان جهانی بهداشت فقر از عوامل تعیین کننده این بیماری است. علاوه بر این سالک اغلب در مناطقی رخ می دهد که بیماری ها و شرایط زیر شایع هستند :
- سوء تغذیه
- قحطی
- کمبود منابع مالی
- مهاجرت های گسترده مردم ناشی از شهر نشینی، شرایط اضطراری، جنگ، تغییرات محیطی و تغییرات آب و هوایی
3. سایر عفونت ها
افرادی که سیستم ایمنی ضعیف دارند بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری می باشند.
ابتلا به اچ آی وی می تواند روی انتقال سالک تاثیر بگذارد و خطر ابتلا به سالک احشایی را افزایش دهد. لازم به ذکر است اچ آی وی و سالک هر دو روی سلول های مشابه در سیستم ایمنی تاثیر می گذارند.
افراد آلوده به اچ آی وی اغلب به سالک نیز مبتلا می شوند. در مناطقی از اتیوپی تخمین زده می شود که 35 درصد از افراد مبتلا به سالک به اچ آی وی نیز مبتلا هستند.
علائم سالک
گاهی فرد مدت زمان طولانی حامل برخی گونه های این انگل است اما علائم بیماری از خود نشان نمی دهد. علائم تا حد زیادی به نوع سالک بستگی دارد.
علائم سالک جلدی
علامت اصلی این بیماری زخم های پوستی بدون درد است. علائم پوستی ممکن است چند هفته بعد از گزش توسط پشه خاکی ظاهر شود، با این حال گاهی اوقات تا ماه ها یا سال ها بروز نمی کند.
علائم سالک مخاطی جلدی
در افراد مبتلا به این نوع، علائم معمولا 1 تا 5 سال بعد از ضایعات پوستی ظاهر می شود. این علائم در درجه اول به صورت زخم در دهان و بینی یا روی لب ها هستند.
سایر علائم عبارتند از :
- آب ریزش یا گرفتگی بینی
- خونریزی بینی
- مشکل در تنفس
علائم سالک احشایی
علائم اغلب تا ماه ها بعد از گزش ظاهر نمی شود، در اکثر موارد 2 تا 6 ماه طول می کشد.
برخی علائم و نشانه های شایع در این نوع عبارتند از :
- کاهش وزن
- ضعف
- تب که هفته ها یا ماه ها ادامه دارد
- طحال بزرگ شده
- کبد بزرگ شده
- کاهش تولید سلول های خونی
- خونریزی
- سایر عفونت ها
- تورم غدد لنفاوی
تشخیص سالک
اگر در مکانی که سالک شایع است زندگی می کنید یا به آن جا مسافرت کرده اید مهم است که به پزشک خود اطلاع دهید تا آزمایش لازم برای تشخیص انگل را انجام دهد.
اگر به سالک مبتلا هستید، پزشک از آزمایش های دیگر استفاده می کند تا نوع آن را مشخص کند.
تشخیص سالک جلدی
پزشک ممکن است با خراش دادن یکی از زخم ها مقدار کمی از پوست را برای نمونه برداری جدا کند. در این وضعیت اغلب به دنبال دی ان ای یا ماده ژنتیکی انگل در نمونه می گردند و از روش های مختلف برای شناسایی گونه انگل ایجاد کننده عفونت استفاده می کنند.
تشخیص سالک احشایی
بسیاری از اوقات افراد نیش پشه خاکی را به خاطر نمی آورند که می تواند تشخیص بیماری را دشوار کند. به همین دلیل بررسی سابقه زندگی و اطلاع از این که فرد به مناطق شیوع بیماری سفر داشته یا خیر می تواند مفید باشد.
پزشک ممکن است ابتدا یک معاینه فیزیکی برای بررسی بزرگ شدن طحال یا کبد انجام دهد. سپس احتمالا بیوپسی مغز استخوان انجام داده یا آزمایش خون تجویز می کند.
برخی تست های تخصصی نیز به تایید تشخیص کمک می کنند. به عنوان مثال لکه های شیمیایی خاصی از مغز استخوان می تواند برای شناسایی سلول های ایمنی آلوده به انگل مفید باشد.
درمان سالک
داروهای ضد انگل مانند آمفوتریسین بی این بیماری را درمان می کنند. علاوه بر این پزشک ممکن است درمان های دیگری نیز بر اساس نوع سالک توصیه کند.
درمان سالک جلدی
زخم های پوستی اغلب بدون درمان بهبود می یابند. با این حال استفاده از روش های درمانی می تواند بهبود را تسریع کند و اثر زخم و خطر بیماری بیشتر را کاهش دهد.
هر گونه زخم پوستی که باعث تغییر شکل ظاهر فرد شود ممکن است به جراحی پلاستیک نیاز داشته باشد.
درمان سالک مخاطی جلدی
این ضایعات به طور طبیعی بهبود نمی یابند و همیشه نیاز به درمان دارند. معمولا از آمفوتریسین بی لیپوزومال و پارامومایسین برای درمان این نوع سالک استفاده می شود.
درمان سالک احشایی
سالک احشایی همیشه نیاز به درمان دارد و چندین دارو برای آن در دسترس می باشد که عبارتند از :
- استیبوگلوکونات سدیم
- آمفوتریسین بی
- پارامومایسین
- میلتفوسین
عوارض سالک
عوارض سالک جلدی ممکن است شامل موارد زیر باشد :
- خونریزی
- سایر عفونت های ناشی از ضعف سیستم ایمنی که می توانند کشنده باشند
- تغییر شکل ناحیه آسیب دیده
سالک احشایی نیز به دلیل اثراتی که روی اندام های داخلی و سیستم ایمنی می گذارد اغلب کشنده است. اگر فرد به اچ آی وی یا ایدز مبتلا باشد بیشتر در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار خواهد داشت.
به علاوه ابتلا به اچ آی وی یا ایدز می تواند روند بیماری سالک و همچنین درمان را پیچیده کند.
پیشگیری از سالک
هیچ واکسن یا داروی پیشگیری کننده برای جلوگیری از ابتلا به سالک در دسترس نیست. بنابراین تنها راه پیشگیری این است که مراقب باشید تا پشه شما را نیش نزند.
برای کمک به جلوگیری از گزیده شدن توسط پشه خاکی توصیه می شود :
- لباس هایی بپوشید که تا حد امکان پوست بدن تان را بپوشاند. شلوارهای بلند، پیراهن های آستین دار و جوراب های بلند توصیه می شود
- از دافع حشرات بر روی نواحی از پوست که در معرض پشه خاکی قرار دارند و همچنین در انتهای شلوار و آستین لباس خود استفاده کنید. موثرترین دافع حشرات حاوی دیت می باشد
- محل خواب خود در فضای بسته را با حشره کش اسپری کنید
- در طبقات بالاتر ساختمان بخوابید. حشرات قدرت پرواز کمی دارند
- بین ساعات غروب آفتاب تا صبح از رفتن به فضای باز اجتناب کنید، این پشه در این بازه زمانی بیشتر فعال است
- در صورت امکان از تهویه مطبوع در داخل منزل استفاده کنید. استفاده از فن ها ممکن است پرواز را برای حشرات دشوارتر کند
- از یک توری که در تشک فرو رفته استفاده کنید. پشه خاکی بسیار کوچک تر از پشه معمولی است، بنابراین به یک توری ریز بافته شده نیاز دارید. در صورت امکان توری را با حشره کش حاوی پیرتروئیداسپری کنید
- قبل از سفر به مناطق پر خطر حتما توری، حشره کش و مواد دافع حشرات خریداری کنید
منبع: healthline
