بیماری مننژیت چیست؟

مننژیت (به انگلیسی: Meningitis) از بیماری های عفونی و شایع در دنیا است که به دلایل مختلف رخ داده و تورم ناشی از آن با علائم گوناگونی همچون سردرد، تب و سفتی گردن همراه می باشد.

اکثر موارد ابتلا به مننژیت از نوع ویروسی می باشد اما این بیماری به دلایل دیگر از جمله باکتری ها، قارچ ها و انگل ها نیز می تواند رخ دهد.

در ادامه قصد داریم درباره مننژیت و علل، علائم و روش های درمان آن صحبت کنیم. با سومیتا همراه باشید؛

مننژیت چیست؟

مننژیت نوعی عارضه ناشی از التهاب مننژ می باشد. مننژها سه غشای اطراف مغز و نخاع هستند که این اندام ها را پوشانده اند و مننژیت معمولا زمانی رخ می دهد که مایعات اطراف مننژ عفونی شود.

شایع ترین علل بیماری مننژیت عفونت های ویروسی و باکتریایی هستند. برخی دلایل احتمالی دیگر عبارتند از :

سرطان
عوامل محرک شیمیایی
قارچ ها
آلرژی های دارویی

برخی انواع مننژیت های ویروسی و باکتریایی مسری هستند و با سرفه، عطسه یا تماس نزدیک با فرد آلوده به دیگران منتقل می شوند.

علائم مننژیت

علائم مننژیت ویروسی و باکتریایی ممکن است در آغاز مشابه باشد اما علائم مننژیت باکتریایی معمولا شدیدتر است. ناگفته نماند علائم با توجه به سن نیز ممکن است متفاوت باشد.

علائم مننژیت ویروسی

مننژیت ویروسی در نوزادان ممکن است با علائم زیر همراه باشد :

کاهش اشتها
تحریک پذیری
خواب آلودگی
بی حالی
تب

در بزرگسالان مننژیت ویروسی می تواند علائم زیر را ایجاد کند :

سر درد
تب
گرفتگی گردن
تشنج
حساسیت به نور شدید
خواب آلودگی
بی حالی
تهوع و استفراغ
کاهش اشتها

علائم مننژیت باکتریایی

علائم مننژیت باکتریایی به طور ناگهانی شروع می شود و ممکن است شامل موارد زیر باشد :

تغییر وضعیت ذهنی
حالت تهوع
استفراغ
حساسیت به نور
تحریک پذیری
سردرد
تب
لرز
گرفتگی گردن
نواحی بنفش رنگ پوست که شبیه کبودی است
خواب آلودگی
بی حالی

توجه : در صورت مشاهده این علائم لازم است سریعا به پزشک مراجعه شود. مننژیت باکتریایی و ویروسی ممکن است جان بیمار را تهدید کنند و پزشک برای تشخیص نوع مننژیت نیاز به انجام آزمایش دارد.

علائم مننژیت قارچی

علائم مننژیت قارچی به انواع دیگر شباهت دارد و ممکن است شامل موارد زیر باشد :

حالت تهوع
استفراغ
حساسیت به نور
تب
سردرد
گیجی و گم گشتگی

توجه : هر یک از انواع مننژیت دارای علائم متمایز و منحصر به فردی نیز می باشند.

بثورات مننژیت

یکی از نشانه های دیر رس نوعی مننژیت باکتریایی ظاهر شدن بثورات پوستی کم رنگ است که نشان می دهد باکتری نایسریا مننژیتیدیس (عامل مننژیت مننگوکوک) وارد جریان خون شده است.

این باکتری در خون تکثیر شده و سلول های اطراف مویرگ ها را هدف قرار می دهد. این مسئله ممکن است به آسیب مویرگی و نشت خفیف خون منجر می شود که نتیجه آن ظاهر شدن بثورات کم رنگ صورتی، قرمز یا بنفش روی پوست می باشد. این لکه ها ممکن است به راحتی با کبودی اشتباه گرفته شوند.

با تشدید بیماری و گسترش عفونت، بثورات ظاهر واضح تری به خود گرفته و لکه ها تیره تر و بزرگ تر می شوند.

در افرادی که دارای پوست تیره هستند بثورات مننژیت به سختی تشخیص داده می شوند اما به راحتی در نواحی روشن تر پوست مانند کف دست و داخل دهان قابل مشاهده هستند.

انواع مننژیت

عفونت های ویروسی و باکتریایی شایع ترین علل بروز مننژیت هستند اما چندین نوع دیگر مننژیت نیز وجود دارد که از جمله آن ها می توان به کریپتوکوک که توسط نوعی عفونت قارچی ایجاد می شود و مننژیت کارسینوماتوز که مربوط به سرطان است اشاره کرد. این انواع کمتر شایع هستند.

1. مننژیت ویروسی

مننژیت ویروسی متداول ترین نوع مننژیت است. ویروس های خانواده انتروویروس‌ عامل حدود 85 درصد موارد ابتلا به مننژیت ویروسی می باشند که اغلب در تابستان و پاییز شایع بوده و شامل موارد زیر هستند :

کوکساکی ویروس A
کوکساکی ویروس B
اکوویروس

انتروویروس ها سالانه حدود 10 تا 15 میلیون مورد عفونت ایجاد می کنند اما تنها درصد کمی از این موارد به مننژیت مبتلا می شوند.

سایر ویروس هایی که می توانند باعث بروز مننژیت شوند عبارتند از :

ویروس نیل غربی
آنفلوآنزا
اوریون
اچ آی وی
سرخک
ویروس های هرپس
کولتی ویروس ها که باعث تب کنه کلرادو می شوند

مننژیت ویروسی معمولا بدون درمان برطرف می شود اما در برخی موارد نیاز به استفاده از روش های درمانی پزشکی دارد.

2. مننژیت باکتریایی

مننژیت باکتریایی مسری است و در اثر عفونت های خاص ایجاد می شود. این نوع مننژیت در صورت عدم درمان می تواند کشنده باشد. گفته شده (حتی با درمان مناسب) بین 5 تا 40 درصد کودکان و 20 تا 50 درصد بزرگسالان مبتلا به این نوع مننژیت جان خود را از دست می دهند.

شایع ترین باکتری هایی که باعث بروز مننژیت باکتریایی می شوند عبارتند از :

استرپتوکوک پنومونیه : این نوع باکتری معمولا در دستگاه تنفسی، سینوس ها و حفره بینی یافت می شود و می تواند به مننژیت پنوموکوک منجر شود
نایسریا مننژیتیدیس : این باکتری از طریق بزاق و سایر مایعات تنفسی منتقل می شود و عامل بروز مننژیت مننگوکوک می باشد
هموفیلوس آنفلوانزا : این باکتری نه تنها از عوامل مننژیت است بلکه می تواند به عفونت خون، التهاب لوله تنفسی، سلولیت و آرتریت های عفونی منجر شود
لیستریا مونوسیتوژنز : این باکتری از باکتری های منتقله از طریق غذا می باشد
استافیلوکوکوس اورئوس : این باکتری معمولا در پوست و دستگاه تنفسی یافت می شود و عامل بروز مننژیت استافیلوکوکی می باشد

3. مننژیت قارچی

مننژیت قارچی نوع نادری از مننژیت می باشد که به دلیل عفونت قارچی ایجاد شده که از طریق جریان خون به مغز و نخاع منتقل می شود.

افرادی که سیستم ایمنی ضعیف دارند بیشتر از سایرین در معرض ابتلا به به مننژیت قارچی هستند که از جمله آن ها می توان به بیماران سرطانی و افراد مبتلا به اچ آی وی اشاره کرد.

شایع ترین قارچ های عامل این نوع مننژیت عبارتند از :

کریپتوکوکوس : این نوع قارچ از خاک آلوده به فضولات پرندگان استنشاق می شود
بلاستومایکوزیس : نوع دیگر از قارچ که در خاک به خصوص نواحی ایالت های غرب میانه آمریکا یافت می شود
هیستوپلازما : این نوع قارچ در محیط های به شدت آلوده به مدفوع خفاش و پرندگان به خصوص در ایالت های غرب میانه آمریکا در نزدیکی رودهای اوهایو و می سی سی پی وجود دارد
کوکسیدیوز : این نوع قارچ در خاک مناطق خاصی از جنوب غربی ایالات متحده و آمریکای جنوبی و مرکزی یافت می شود

4. مننژیت انگلی

مننژیت انگلی نسبت به انواع ویروسی و باکتریایی کمتر شایع است و به دلیل انگل هایی ایجاد می شود که در خاک، مدفوع و برخی حیوانات و مواد غذایی مانند حلزون، ماهی خام و مرغ وجود دارد.

مننژیت ائوزینوفیلیک نوعی مننژیت انگلی است که نسبت به سایر انواع نادرتر بوده و سه نوع انگل زیر عامل بروز آن می باشند :

کرم ریه موش (Angiostrongylus cantonensis)
کرم راکون (Baylisascaris procyonis)
انگل Gnathostoma spinigerum

لازم به ذکر است مننژیت انگلی از فردی به فرد دیگر منتقل نمی شود بلکه حیوان را آلوده کرده یا از طریق غذا وارد بدن انسان می شوند. اگر انگل یا تخم های انگل هنگام بلع عفونی باشند ممکن است عفونت رخ دهد.

یک نوع بسیار نادر اما کشنده مننژیت انگلی مننژیت آمیبیک است. شنا کردن در دریاچه ها، رودخانه ها یا برکه های آلوده باعث می شود یک یا چند نوع انگل آمب از طریق بینی وارد بدن افراد شده و به مننژیت آمیبیک منجر شود. این انگل می تواند بافت مغز را از بین برده و در نهایت باعث توهم، تشنج و سایر علائم جدی شود.

آمیب مغز خوار (Naegleria fowleri) شایع ترین گونه شناخته شده این انگل می باشد.

5. مننژیت غیر عفونی

مننژیت غیر عفونی با عفونت همراه نیست بلکه به دلیل سایر بیماری ها یا تکنیک های درمانی ایجاد می شود، از جمله :

بیماری لوپوس
آسیب به سر
جراحی مغز
سرطان
داروهای خاص

علت مننژیت

انواع مختلف مننژیت به دلایل کمی متفاوت از هم ایجاد می شوند اما فرایند بروز همه آن ها یکسان است، به این صورت که یک میکروب مانند باکتری، قارچ، ویروس یا انگل از طریق جریان خون در بدن پخش می شود تا این که به مغز یا نخاع رسیده، در دیواره یا مایعات اطراف این اندام ها جمع می شود و یک عفونت بسیار شدیدتر به وجود می آورد.

علت مننژیت غیر عفونی با سایر انواع تفاوت داشته و نتیجه آسیب فیزیکی یا بیماری های دیگر می باشد.

واکسن مننژیت

تاکنون برای چند نوع مننژیت باکتریایی واکسن تولید شده است. مننژیت مننگوکوک ناشی از باکتری نایسریا مننژیتیدیس یکی از این انواع می باشد.

اگرچه مننژیت ویروسی بیشتر شایع است اما مننژیت باکتریایی اگر به موقع تشخیص و درمان نشود خطرناک تر خواهد بود. به همین دلیل دو واکسن اصلی مننژیت برای انواع باکتریایی ساخته شده اند که عبارتند از :

واکسن مزدوج مننگوکوک : این واکسن چهار نوع متداول از سروتیپ های باکتریایی را هدف قرار می دهد و از ماندگاری بالا و محافظت بیشتری برخوردار می باشد
واکسن MenB : این واکسن یک سویه خاص باکتریایی را هدف قرار داده، میزان محافظت آن بسیار کوتاه تر است و فقط به افراد خاصی تزریق می شود

عوارض جانبی واکسن های مننژیت شامل درد، قرمزی و سوزش در محل تزریق می باشد. برخی افراد ممکن است یک یا دو روز بعد از تزریق تب خفیف را تجربه کنند. لرز، سردرد، درد مفصلی و خستگی نیز از جمله عوارض احتمالی می باشد.

چه کسانی باید در برابر مننژیت مننگوکوک واکسینه شوند؟

پنج گروه در معرض خطر ابتلا به مننژیت مننگوکوک قرار دارند و باید واکسن را دریافت کنند :

دانشجویانی که در خوابگاه زندگی می کنند و واکسینه نشده اند
نوجوانان 11 تا 12 سال
افرادی که به کشورهایی سفر می کنند که بیماری مننگوکوک شایع است
کودکان 2 سال یا بالاتر که فاقد اندام طحال هستند یا سیستم ایمنی بدن آن ها در معرض خطر است

درمان مننژیت

درمان بیماری مننژیت با توجه به علت و نوع آن تعیین می شود، به عنوان مثال :

مننژیت باکتریایی نیاز به بستری فوری در بیمارستان دارد و تشخیص و درمان به موقع آن می تواند از آسیب مغزی و مرگ جلوگیری کند. این نوع مننژیت با آنتی بیوتیک های درون وریدی درمان می شود اما آنتی بیوتیک خاصی برای این بیماری وجود ندارد و نوع دارو به باکتری های درگیر بستگی دارد
مننژیت قارچی با داروهای ضد قارچ درمان می شود
درمان مننژیت انگلی ممکن است شامل درمان علائم یا تلاش برای درمان مستقیم عفونت باشد. این نوع مننژیت بسته به علت آن ممکن است بدون درمان های آنتی بیوتیک بهتر شود، اما اگر بدتر شود پزشک ممکن است خود عفونت را درمان کند
مننژیت ویروسی ممکن است خود به خود درمان شود اما در برخی موارد نیاز به مصرف داروهای ضد ویروسی وریدی است

مننژیت چقدر مسری است؟

برخی انواع مننژیت از جمله مننژیت قارچی، انگلی و غیر عفونی مسری نیستند در حالی که مننژیت ویروسی مسری بوده و از طریق تماس مستقیم با مایعات بدن از جمله مخاط، مدفوع و بزاق سرایت می کند. قطرات مایع آلوده از طریق عطسه و سرفه نیز پخش می شوند و نیاز نیست حتما فرد سالم با فرد آلوده در تماس مستقیم باشد.

مننژیت باکتریایی جدی ترین شکل مننژیت است که می تواند مسری باشد (به خصوص مننژیت مننگوکوک). این نوع مننژیت از طریق تماس طولانی با فرد آلوده سرایت می کند و مدارس، مهد کودک، پادگان ها، بیمارستان ها و خوابگاه ها از جمله مهم ترین مکان هایی هستند که خطر انتقال آن را افزایش می دهند.

مننژیت در نوزادان

علائم و نشانه های مننژیت در نوزادان ممکن است با علائم عفونت بزرگسالان تفاوت داشته باشد. این علائم شامل موارد زیر هستند :

تب
زردی
سفتی بدن یا گردن
گریه بلند
خواب آلودگی و به سختی بیدار شدن
تحریک پذیری و بد خلقی
در زمان شیر خوردن حال خوبی ندارد و به خوبی شیر نمی مکد

مننژیت ویروسی در نوزادان شایع است و معمولا به دنبال سرماخوردگی، تبخال، آنفلوآنزا و اسهال ایجاد می شود. ویروس های عامل این بیماری ها نیز می توانند باعث مننژیت ویروسی شوند.

مننژیت باکتریایی نیز شایع اما کشنده است و اغلب از یک عفونت جدی در ناحیه ای از بدن نشات می گیرد. به عنوان مثال باکتری های ناشی از عفونت شدید گوش یا عفونت سینوسی می توانند وارد جریان خون شده و به مغز و نخاع راه پیدا کنند که عفونت بیشتری ایجاد خواهند کرد.

مننژیت در کودکان

مننژیت در کودکان به مرور و با افزایش سن آن ها شایع تر می شود تا زمانی که به سنین دبیرستان و دانشگاه برسند. علائم مننژیت ویروسی و باکتریایی در کودکان بسیار شبیه بزرگسالان است و شامل موارد زیر می باشد :

تب ناگهانی
بدن درد و گردن درد
گیجی و گم گشتگی
حالت تهوع
استفراغ
خستگی

مننژیت در بزرگسالان

خطر ابتلا به چند نوع مننژیت در بزرگسالی کاهش می یابد، علت این مسئله تا حد زیادی به تغییر شرایط زندگی ارتباط دارد. به عنوان مثال مدارس و خوابگاه های دانشجویی از مکان های رایج انتقال برخی از عوامل مننژیت ها می باشد، بنابراین بزرگسالانی که دیگر به مدرسه یا دانشگاه نمی روند کمتر در معرض ابتلا قرار دارند.

با این حال بعد از سن 60 سالگی با افزایش بیماری های زمینه ای و تضعیف احتمالی سیستم ایمنی بدن خطر ابتلا به مننژیت مجددا افزایش می یابد. افرادی که سیستم ایمنی بدن شان به هر دلیل تضعیف شده یا در محیط های شلوغ در تماس نزدیک با هم هستند (مانند معلمان یا کارکنان مراکز بهداشتی) بیشتر در معرض ابتلا قرار دارند.

تشخیص مننژیت

تشخیص مننژیت با معاینه فیزیکی و بررسی سابقه سلامتی فرد آغاز می شود. سن، زندگی در خوابگاه و حضور در مراکز مراقبت می تواند سر نخ خوبی برای ابتلای به این بیماری باشد.

پزشک در معاینه فیزیکی موارد زیر را بررسی می کند :

تب
افزایش ضربان قلب
سفتی گردن
کاهش هوشیاری

پزشک ممکن است از پونکسیون کمری برای بررسی افزایش فشار در سیستم عصبی مرکزی و تشخیص التهاب یا باکتری در مایع نخاعی استفاده کند. این تست به تعیین بهترین نوع آنتی بیوتیک برای درمان نیز کمک می کند.

سایر آزمایش های رایج برای تشخیص مننژیت عبارتند از :

کشت خون : در این روش باکتری های موجود در خون شناسایی می شوند. در میان باکتری ها دو باکتری نایسریا مننژیتیدیس و استرپتوکوک پنومونیه می توانند باعث هر دو بیماری سپتیسمی و مننژیت شوند
شمارش کامل خون با دیفرانسیل : این آزمایش یک شاخص کلی از سلامتی می دهد و تعداد گلبول های قرمز و سفید خون را بررسی می کند. گلبول های سفید خون با عفونت ها مبارزه می کنند و در بیماری مننژیت معمولا تعداد آن ها افزایش می یابد
اشعه ایکس قفسه سینه : این تکنیک قادر به تشخیص ابتلا به ذات الریه، سل یا عفونت های قارچی می باشد، مننژیت ممکن است بعد از ذات الریه ظاهر شود
سی تی اسکن سر : این تکنیک ممکن است مشکلاتی مانند آبسه مغز یا سینوزیت را نمایش دهد. باکتری ها می توانند از طریق سینوس ها به مننژها سرایت کنند

پزشک ممکن است از آزمایش لیوان نیز برای تشخیص استفاده کند. در این آزمایش پزشک یک لیوان روی بثورات مننژیت می غلتاند، اگر بثورات تحت فشار محو نشوند احتمالا بثورات مننژیت هستند اما اگر محو شوند لکه های غیر طبیعی دیگری هستند که ممکن است به دلیل سایر بیماری ها رخ داده باشند.

پیشگیری از مننژیت

داشتن سبک زندگی سالم از جمله استراحت کافی، ترک سیگار و همچنین اجتناب از تماس با افراد بیمار برای افرادی که بیشتر در معرض ابتلا به مننژیت قرار دارند اهمیت زیادی دارد.

در صورتی که فرد سالم با یک یا چند نفر مبتلا به عفونت مننگوکوک باکتریایی در تماس نزدیک باشد پزشک ممکن است آنتی بیوتیک پیشگیرانه تجویز کند که خطر ابتلا به این بیماری را کاهش خواهد داد.

واکسن ها نیز می توانند از بدن در برابر انواع خاصی از مننژیت محافظت کنند. این واکسن ها شامل موارد زیر می باشند :

واکسن هموفیلوس آنفلوآنزای نوع B
واکسن مزدوج پنوموکوکی
واکسن مننگوکوک

رعایت بهداشت شخصی از دیگر موارد مهم در پیشگیری از ابتلا به مننژیت می باشد. از آن جا که برخی انواع مننژیت از طریق تماس نزدیک با مایعات بدن فرد آلوده مانند بزاق یا ترشحات بینی منتقل می شوند توصیه می شود از استفاده مشترک از نوشیدنی ها، ظروف و وسایل شخصی که ممکن است به بزاق یا مایعات دیگر بدن بیماران آلوده باشد خودداری کنید.

عوارض مننژیت

مننژیت معمولا با عوارض زیر همراه می باشد :

تشنج
از دست دادن شنوایی
کاهش بینایی
مشکلات حافظه
آرتریت
سردردهای میگرنی
آسیب مغزی
هیدروسفالی؛ آب آوردن مغز
آمپیم سابدورال؛ تجمع مایعات میان مغز و جمجمه

عفونت مننژیت ممکن است باعث تکثیر باکتری در جریان خون شود. این باکتری ها سمومی آزاد می کنند که به رگ های خونی آسیب زده و به نشت خون داخل پوست و اندام ها منجر می شود.

یک شکل جدی از این عفونت خونی قانقاریا است که می تواند خطرناک و کشنده باشد و به پوست و بافت آسیب برساند. این عارضه در موارد نادر ممکن است به قطع عضو منجر شود.

مننژیت و ذات الریه

همان طور که قبلا اشاره کردیم مننژیت پنوموکوک یک نوع نادر اما جدی و تهدید کننده زندگی از مننژیت باکتریایی است که حتی با استفاده از تکنیک های درمانی 20 درصد از افراد مبتلا به این نوع عفونت جان خود را از دست می دهند.

حدود 40 درصد افراد باکتری هایی به نام استرپتوکوک پنومونیه در گلو و پشت حلق خود دارند. این باکتری مسئول بیماری های شایع همچون ذات الریه، عفونت های سینوسی و عفونت گوش می باشد. همچنین هر چند وقت می تواند از سد خونی مغزی عبور کرده و باعث التهاب و عفونت در مغز، نخاع یا مایعات اطراف آن ها شود که بلافاصله آن ها را احاطه می کند.

برخی علائم این نوع جدی مننژیت شامل موارد زیر می باشد :

لرز
تب شدید
استفراغ
درد قفسه سینه
سردرد
سرفه
گیجی
ضعف
گم گشتگی

خوشبختانه در حال حاضر دو واکسن برای جلوگیری از مننژیت پنوموکوک در دسترس است.

عوامل خطر زای مننژیت

موارد زیر ممکن است خطر ابتلا به مننژیت را افزایش دهند :

1. سیستم ایمنی ضعیف

افراد مبتلا به نقص ایمنی بیشتر در معرض عفونت ها قرار دارند که شامل عفونت های عامل مننژیت نیز می باشد. برخی بیماری ها و درمان ها ممکن است باعث تضعیف سیستم ایمنی بدن شوند، از جمله:

اچ آی وی و ایدز
اختلالات خود ایمنی
شیمی درمانی
پیوند اعضا یا مغز استخوان

به عنوان مثال مننژیت کریپتوکوک که نوعی مننژیت قارچی است رایج ترین نوع مننژیت در افراد مبتلا به اچ آی وی می باشد.

2. زندگی در اجتماع

در نواحی که مردم در تماس بسیار نزدیک با هم زندگی می کنند احتمال ابتلا به بیماری هایی همچون مننژیت بیشتر است. همچنین حضور در فضاهای کوچک خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می دهد، از جمله :

خوابگاه های دانشجویی
پادگان ها
مدارس شبانه روزی
مراکز مراقبت از افراد

3. بارداری

گفته شده زنان باردار بیشتر در معرض ابتلا به لیستریوز که نوعی عفونت ناشی از باکتری لیستریا می باشد قرار دارند. این عفونت می تواند به جنین نیز منتقل شود.

4. سن

اگرچه همه افراد در همه سنین در معرض ابتلا به مننژیت قرار دارند اما احتمال ابتلا به این بیماری در برخی گروه های سنی خاص بیشتر است، به عنوان مثال کودکان زیر 5 سال بیشتر در معرض ابتلا به مننژیت ویروسی و نوزادان بیشتر در معرض مننژیت باکتریایی قرار دارند.